Finansal Sistemin Temel Unsurları:
> Fon arz edenler: Hane halkları, işletmeler ve devletler ekonomik birimlerdir. Gelirlerinden daha az harcama yaparak birikim yapan birimlerdir.
Finansal sistemin özünde, bir getiri karşılığında mevcut gelirin gelecekteki gelirle değişimi ve tasarrufları yatırıma dönüştürme işlevi yer almaktadır. Ekonomik birimlerin tasarruf yapmalarının altında yatan şey, yaptıkları tasarruf dolayısıyla, vazgeçtikleri tüketime kıyasla, gelecekte daha fazla harcayabilme (tüketebilme) beklentisidir.
> Fon talep edenler: Hane halkları, işletmeler ve devletler ekonomik birimlerdir. Gelirlerinden daha fazla harcama yapan ya da bu yönde bir isteği olan, ama bunun için gerekli fonu kendi başına sağlayamayan, bu bağlamda fon açığı olan ekonomik birimlerdir. Finansal araçlar kullanarak fon arz edenlerden bir takım menfaatler karşılığında fon alırlar. Menfaatler faiz, kâr payı vs. şeklindedir.
> Finansal aracılar (kurumlar): Sistem içinde muhtemel gecikmeleri önlemek ve fon akışını çabuklaştırmak gibi çeşitli fonksiyonları yerine getiren ve fon talep edenler ile arz edenler arasında köprü görevi gören kurumlardır. Finansal aracılar, uzmanlık gerektiren işlerde aracılık ederek ve ölçek ekonomisini kullanarak finansal sistemde işlem maliyetlerini asgariye indirirler
> Finansal araçlar: Fonların aktarılması sırasında, aktarılan fonlar üzerinde bir ortaklık hakkı doğuran ya da alacağı temsil eden yazılı belgelerdir.
Yatırımlar için gerekli fonların bulunması, hacminin artırılması ve etkin dağılımı gibi katkıları dolayısıyla finansal sistem,
içinde bulunduğu ekonominin gelişmesinde önemli bir etkiye sahiptir.
Finansal Sistemin fonksiyonları:
> Tasarrufları Artırma Fonksiyonu: Tasarruf, ekonomik birimlerin bilerek ve isteyerek gelirlerinin bir kısmını tüketmemesi ya da ötelenmesidir. Tasarrufların artışı her şeyden önce, ekonomik birimleri tasarruf yapmaya yöneltecek etkin işleyen bir finansal sistemin varlığına bağlıdır. Finansal sistem tasarrufları, riski az ve kâr potansiyeli yüksek alanlara yönlendirerek, tasarruf yapabilme yeteneğine sahip ekonomik birimleri daha fazla tasarrufa özendirmektedir.
> Ödemelerde Kolaylık Fonksiyonu: Para ve para benzeri (çek, banka havalesi, kredi kartı) varlıklar ile ödeme kolaylığı sağlamaktadır.
> Likidite Fonksiyonu: Finansal varlıkların likiditesi finansal sistemin gelişmişliği ve etkinliğiyle yakından ilgilidir. Finansal aracılar, finansal araçların likiditesi üzerinde önemli bir etkiye sahiptirler.
FİNANSAL ARAÇLAR
Fon arz edenler fon talebinde bulunanlara devrettikleri fonların karşılığında, ortaklık hakkı ya da alacağı temsil eden bir belge verirler buna “Finansal Araç” ya da “Finansal varlık” denir.
Finansal araçların iki temel fonksiyonu vardır;
> Fon fazlası olan birimlerden fon ihtiyacı olan birimlere kaynak transfer etmesi
> Finansal araçların risklerini paylaştırmasıdır.
Vade; Bir finansal aracın, ihraç edildiği tarih ile geri ödenecek olduğu tarihe kadar ya da tasarruf sahibinin o finansal aracı nakde çevirme talebinde bulunacağı tarih arasında geçen süredir.
Paraya Dönüştürülebilirlik (Likidite); Finansal araçların kolaylıkla paraya dönüştürülebilmesi yani likiditesinin yüksek olması tasarruf sahiplerinin istediği anda nakde dönüştürebilmesi açısından olumlu bir özelliktir.
Finansal Aracın Taşıdığı Hak; Finansal aracın sahibine sağladığı menfaatlerdir. (Hisse senetleri sahibinin yönetime katılma, denetim haklar; Tahvil gibi borçlanma araçlarının alacak hakkı gibi)
Bölünebilirlik; Yatırımcının elinde bulundurduğu finansal aracın en az hangi miktarda paraya dönüştürülebileceğini ifade eder.
Finansal Aracın Teminatı; Finansal araçların tamamı için ana teminat olarak fon kullanan ekonomik birimin gelir yaratma kapasitesi gösterilebilir. Alacaklılık hakkı veren araçlarda teminat, aracı ihraç eden firmanın varlıkları ile geliridir.
Getiri; Belli bir zaman diliminde yatırım yapılan araçtan beklenen nakit girişleridir. (Hisse senedi => Temettü (kar payı) ;
Tahvil => Faiz)
Pazarlanabilme Kabiliyeti; Düşük pazarlama maliyeti, bu finansal aracın pazarlanabilme kabiliyetinin hayli fazla olduğunun göstergesidir.
PARA PİYASASI ARAÇLARI
Para piyasası, kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. Para piyasasının en önemli fonksiyonlarından biri, fon transferi yaparak ekonomik büyüme ve gelişmeye katkı sağlamaktır. Para piyasasının kendi içinde örgütlenmiş (Ticaret bankaları)ve örgütlenmemiş para piyasası (banka sistemi dışında kalan piyasa) olarak ayrılır.
> Hazine Bonosu: Türkiye Cumhuriyeti hazinesi tarafından çıkartılan, TCMB’ nın satışına aracılık yaptığı 3, 6, 9 ay gibi 1 yıldan kısa vadeli, döviz ya da Türk Lirası cinsinden iç borçlanma senetleridir. Güvencesi en yüksek kâğıtlardır. Iskontolu ihraç edilirler. Satışlar fiziki teslim veya emanet makbuzu ile yapılır. Vergiden muaftır.
Ülkemizde hazine bonolarının en önemli müşterileri bankalardır. Bunun nedenleri;
• Faiz oranlarının yüksek olması,
• İkincil piyasalarının canlı olması, nakde çevrileceği tarihteki piyasa koşullarına bağlı olarak getirinin değişebilmesi,
• İhalelerde güvence olarak kullanılması,
• Geri ödenmeme riskinin sıfıra yakın olması, (çok az da olsa konsolidasyon – erteleme olabilir)
• Açık piyasa işlemlerine konu olmasıdır.
Hazine bonosunun getirisi hesaplamak için şu formül kullanılır;
Yt =Yatırımın yıllık getirisi ;; M = Nominal değer ya da vadeden önce satılmışsa satış fiyatı
_ P = Satın alma fiyatı
;■ n =Vadeye kadar gün sayısı ya da satılıncaya kadar gün sayısı
> Mevduat Sertifikası: Bankalara yatırılan vadeli mevduatlar karşılığında mevduat sahibine, yatırdığı para miktarını ve vadesini göstermek üzere verilen belgelerdir. İkincil piyasası vardır, likiditesi yüksektir. Bu hesaplar, asgari 30 gün olmak üzere belirlenen bir vadeden önce bankadan çekilmez. Mevduat sahipleri istediği miktarda parayı yatıramaz.
S Ciro Edilebilen Mevduat Sertifikaları: Hamilinin vadesinden önce nakde ihtiyaç duyması halinde, ikincil piyasada senedi iskonto ettirebilmesi anlamına gelir.
S Ciro edilemeyen mevduat sertifikaları: Ciro edilemeyen mevduat sertifikalarının vadeleri 30 gün ile 20 yıl arasında olabilir. Mevduat sertifikalarının karşılığı sertifika üzerinde ismi bulunan ilk hesap sahibine ödenir. Bu sertifikalar bazen kredi talebinde bulunanlar tarafından teminat olarak da kullanılabilmektedir.
Finansman bonosunun firmaya maliyeti;
> Finansman Bonosu: Güçlü ve piyasadaki kredibilitesi yüksek firmaların SPK kaydına alınmak şartı ile teminatsız ve iskontolu olarak çıkardıkları kısa vadeli borçlanma senedidir. A.Ş, KİT, mahalli idareler ile bu idarelere bağlı kuruluş ve işletmeler çıkarabilir. Finansman bonoları oldukça likittir. Satış tarihiyle vadesi başlar. Vadeleri 60 günden az 720 günden çok olmamak üzere ihraççı tarafından belirlenir
\ ND = Nominal değer
:i-.: ı _ ; S = Iskonto oranı
a = Vadeye kalan gün sayısı
b = Vade günü sayısı
Finansman bonolarının halka arzının aracı kuruluşlar vasıtasıyla yapılması zorunludur. Borsaya kote edilmeleri söz konusu değildir, yalnızca yapılan işlemler tecil edilmelidir.
Son üç yıla ait bilançolarını zararsız kapatan anonim ortaklıklar finansman bonosu çıkarabileceklerdir. Bu koşullara uymayan anonim şirketlerin, banka garantisi altında tahvil çıkarma sınırının 1/3 ünü aşmamak üzere bir yıla kadar vadeli finansman bonosu çıkarabileceklerdir.
Halka açık anonim ortaklıkların ihraç edebilecekleri azami finansman bonosu tutarı, son yıllık bilançoda görülen çıkarılmış veya ödenmiş sermaye ve yedek akçeler ile yeniden değerleme değer artış fonunun toplamından, varsa toplam zararların düşülmesinden sonra kalan miktarı geçemez. Halka açık olmayan anonim ortaklıkların ihraç edebilecekleri azami finansman bonosu tutarı hesaplanırken yedek akçeler dikkate alınmaz.
İhraç edilen finansman bonolarının satışı yapılmadıkça ya da iptal edilmedikçe yeni finansman bonosu çıkarılamaz.
Satış süresi içinde satılamayan finansman bonoları, satış süresinin bitiminden itibaren en geç 6 gün içinde noter huzurunda iptal edilir.
M= Finansman bonosunun maliyeti
FÖ= Faiz ödemeleri
KDG= Komisyon ve diğer giderler
FSF= Finansman bonosu ihracı ile sağlanan fonlar
FBV= Finansman bonosunun vadesi
Finansman bonoları teminatlarına göre;
S A Tipi; Garanti kaydı taşımaz S B Tipi; Banka kredisi ile desteklenmiş S C Tipi; Banka garantisi taşıyan S D Tipi; SPK’nın ilgili tebliğinde bir düzenleme yapılmamıştır.
S E Tipi; Hazine garantisi taşıyan
S F Tipi; Bir anonim ortaklığın müşterek borçlu ve müteselsil kefilliğini taşıyan
> Repo: Bir menkul kıymetin belirli bir vade sonunda geri alınmak şartıyla satılması işlemidir. Repo işlemleri
SPK’dan yetki belgesi almış banka ve aracı kurumlar tarafından gerçekleştirilir. Repo faiz oranı taraflar arasında belirlenir. Repo bir menkul kıymete dayandığı için mevduat olarak kabul görmez ve mevduat sigortası kapsamına da alınmaz.
Ters repo, finansal kurumun hazine bonosu, devlet tahvili gibi sabit getirili bir menkul kıymeti hamilinden satın alması ve bu menkul kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri bir tarihte geri satmak üzere anlaşma yapmasıdır.
Repo işlemlerinde kullanılan menkul kıymetler: Devlet tahvilleri – Hazine bonoları – Banka bonoları ve banka garantili bonolar – Kamu Ortaklığı İdaresi, Toplu Konut İdaresince ihraç edilen borçlanma senetleri ve mahalli idareler ve bunlarla ilgili idare, işletme ve kuruluşların kanun uyarınca ihraç ettikleri borçlanma senetleri – Varlığa dayalı menkul kıymetler dâhil olmak üzere menkul kıymetler borsaları veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda işlem gören veya borsada tescil edilmiş olan belirleyicisi bulunmaktadır. Yatırımcılara yeterli ve doğru bilgi sağlanması, finansal aracıların sağlıklı ve etkin çalışmasını sağlaması ve parasal kontrolün geliştirilmesi şeklinde işlevleri vardır. Sermaye piyasasında Sermaye Piyasası Kanunu ve Sermaye Piyasası Kurulu, Bankacılık sektöründe Bankalar Kanunu ve BDDK örnek verilebilir.
SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. Fonlar genellikle tahvil, hisse senedi gibi uzun vadeli finansal araçlar karşılığında el değiştirmektedir.
> Hisse Senetleri (Esham, Aksiyon, Pay senedi): Anonim şirketlerin sermaye paylarını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip senetlerdir. Sahiplerine ortaklık hakkı, yönetime katılma(oy) hakkı, kâr payı (temettü), rüçhan hakkı (yeni pay alma hakkı), bedelsiz pay alma hakkı, tasfiyeden pay alma hakkı ve bilgi edinme hakkı sağlar.
Apel, pay bedelinin taksitle ödenmesinin söz konusu olduğu durumlarda, ortaklık yönetim kurulu tarafından ortaklara yapılan çağrıya denir.
S Anonim Şirketler; hisselerin tamamının kurucular tarafından taahhüt edildiği ani kuruluş ve bir kısmını taahhüt edip kalanların halka açılarak sağlanması amaçlanan tedrici kuruluş şeklinde iki şekilde kurulurlar.
S Taahhütlerin tamamı ödenmeden hisse senedi ihraç edemez. Hisse senedinin kuponlardan oluşan kısmına Talon denir.
S Özel Kanunlarla Kurulmuş Bulunan Kuruluşlar: Hisse senedi ihraç edebilecek bazı bankalar, TCMB, anonim şirket şeklinde kurulmuş iktisadi devlet teşekkülleri, kamu iktisadi teşekkülleri(KlT), sigorta şirketleri, yatırım ortaklıkları, aracı kurumlar ve özel finans kuruluşları sayılabilir.
S Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirketler: Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerde hisse senedi çıkarabilir ancak, teorik olarak menkul kıymet kabul edilebilecek bu senetler aslında kanunen menkul kıymet olarak kabul edilmemekte ve halka arz yoluyla satılamamaktadır S Kooperatifler; kıymetli evrak niteliğine sahip olmayan ortaklık senedi çıkarabilmektedirler.
borçlanma senetleri – Dövize endeksli olarak çıkarılan hazine bonoları ve devlet tahvilleri – Eurobond gibi yabancı tahviller, olarak sıralanmaktadır.
• Gecelik Repo: Vade 1 gündür. Aksi kararlaştırılmadıkça valör aynı gündür ve nihai takas ertesi gün gerçekleştirilir. Repo piyasasında en fazla ciroya sahip kalem gecelik repodur.
• Fiktif (karşılıksız) Repo: Bu işlemde iki durum söz konusudur;
❖ Satan tarafın portföyünde mevcut olmayan menkul kıymet (temsil eden makbuz ve dekont ile) satış yapılır.
❖ Aynı tutar ve tanımdaki menkul kıymet, birden fazla gerçek veya tüzel kişiye birden fazla işlem yapılarak satılmakta ve böylece açığa satış durumu ortaya çıkmaktadır.
• Sürekli Repolar: Sözleşmede belirtilen vade sona erdiğinde repo vadesi otomatik olarak yenilenir. Özellikle gecelik repolarda sıklıkla karşılaşılan bu durum da herhangi bir tarafın ihbarı söz konusu değildir.
Açık Repo: Vadesi belirlenmemiş repolardır.
> Ticari Senetler (kambiyo senetleri): Çek, bono ve poliçe gibi ticari senetler TTK’nda belirtilen hükümlere tabidir.
■ Poliçe: Belirli bir kişi emrine, diğer bir kişiye verilen ödeme yetkisini kapsayan bir senettir. Üç taraflı bir ilişki mevcuttur. Aval, ticari senetlerde ödemeden sorumlu olanların borcu ödememesi durumunda, üçüncü bir kişinin alacaklılara senet bedelini ödeyeceğine ilişkin verdiği güvencedir.
■ Çek; Bir bankaya hitaben yazılmış ve TTK da belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş ödeme emri niteliğinde olan kıymetli evraktır. Üçlü bir ilişkiyi düzenlemektedir. Ancak poliçeden farkı olan yanı ise, provizyon (çekin karşılığının bankadan sorgulanması) aranmasıdır.
Uygulamada kullanılan değişik çek türleri:
Teyitli Çek: Çekin Lehtara verilmeden önce banka tarafından “karşılığı vardır” veya “görülmüştür” kaydı düşürülerek lehdarın endişesini yok eden çek türüdür.
Açık (Adi) Çek: Çekin üzerinde ödenecek miktar kısmının doldurulmadan boş bırakıldığı ve çeki tahsil edecek hamilin daha sonra bu bölüme istediği rakamı yazdığı çeklerdir.
Çizgili Çek: Lehdar çek üzerinde yazan miktarı doğrudan nakit olarak tahsil edemez. Söz konusu tutar bir banka hesabına yatırılır ve lehdar parasını bu hesaptan çekerek tahsil edebilir. Çalınma ve kaybolma riskine karşılık bir güvenlik tedbiridir.
• Bono: Keşidecinin lehdara hitaben düzenlediği, bir alacağın kendisi ya da bir başkasına önceden saptanan bir vadede kayıtsız şartsız ödeneceğini gösteren bir senettir. Bonolar, vadesinde ya da vadesinden önce bankaya iskonto ettirilerek olarak iki şekilde tahsil edilebilir.
Hisse Senetlerinde Değer Tanımlaması:
• Nominal değer (İtibari fiyat): Üzerinde yazılı olan değere nominal ya da itibari değer denir. Şirketin esas sermaye (başlangıç veya çıkarılmış sermaye) miktarını belirleyebilmek ve bununla ilgili muhasebe kayıtlarını yapabilmek için, hisse senedinin ilk çıkarılışı sırasında ortaklık yönetimi tarafından verilen değerdir.
• İhraç (Emisyon) değeri: Çıkarılış (ihraç) aşamasında, birincil piyasada satışa sunulduğu fiyata denir.
Defter değeri (Muhasebe değeri): Bir işletmenin öz sermaye toplamının dolaşımdaki hisse senedi sayısına bölünmesiyle bulunur.
Tasfiye değeri (Likidasyon değeri, Net aktif değeri): Şirket varlığının belli bir süre içinde zorunlu satışı ile sağlanabilecek miktardan tüm borçların ödenmesinden sonra kalan tutarın, hisse senedi sayısına bölünmesi sonucu ulaşılan değerdir. Hisse senetlerinin piyasa değerinin alt sınırını gösterir.
İşleyen teşebbüs değeri: Bir işletmenin çalışır durumda bir bütün olarak toptan satışı veya devredilmesi durumunda, elde edilen satış gelirlerinden, toplam borçların çıkarılması ve sonucun dolaşımdaki hisse senedi sayısına bölünmesi yöntemiyle bulunmaktadır. İşleyen teşebbüs değeri firmanın hisse senetlerinin piyasa değeri için üst limiti oluşturur.
Piyasa değeri: Piyasa fiyatı arz ve talep koşullarına göre oluşur. Gerçek değerinin üstünde veya altında bir fiyat oluşabilir.
Gerçek değer: Hisse senedinin ait olduğu firmanın kârlılık durumu, varlıkları, dağıtılan kâr payı miktarı vb. değişkenlerin belirlediği değerdir.
Hisse Senetlerinde Bulunması Zorunlu Bilgiler:
• Firmanın unvanı
• Esas sermaye miktarı
• Şirketin tescil tarihi
• Senedin türü (Nama, hamiline vb.)
• Senedin itibari değeri
İsteğe bağlı olarak aşağıdaki bilgiler de eklenebilir:
• Senedin ihraç tarihi
• Senedin ihtiva ettiği pay adedi
• Kuponlarla ilgili bazı bilgiler
• Senetlerin grup, tertip ve serisi
Hisse Senetlerinin Ekonomik İşlevleri: Üretim araçlarının ve işletmelerin sahipliğini geniş halk topluluklarına dağıtarak ekonomik refahın tabana yayılmasını ve daha dengeli bir gelir dağılımını sağlar.
Hisse Senedinin Türleri:
Hamiline ve Nama Yazılı Hisse – Adi ve İmtiyazlı Hisse Senetleri – Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri – Primli ve Primsiz Hisse Senetleri (Ülkemizde Primli uygulanmaz) – Kurucu ve intifa Hisse Senetleri – Oydan Yoksun Hisse Senetleri (OYHS)
Hisse Senetlerinin Getirileri: İki tür getirisi vardır. Kâr payı (temettü, dividant) geliri – zaman içinde hisse senedinin değerinde meydana gelen artıştan elde edilen sermaye kazancı gelirdir.
Hisse Senedinin Zayi Olması ve Zamanaşımı: Hisse senedinin zayii, doğal bir afet(deprem) veya bir insan fiili çalınma, yırtılma) gibi elinde bulunduranın iradesi dışında kaybolması ya da elinde olsa bile yıpranması, bozulması gibi nedenler ile kullanılamaz hale gelmesidir. Hisse senedinin bir mülkiyet senedi olması ve vade taşımaması nedeniyle zaman aşımından söz edilemez. Ancak, tasfiye bakiyesinden pay alma hakkı tasfiye tarihinden itibaren 10 yıllık zamanaşımına, kâr payı hakkı ise 5 yıllık zamanaşımına tabidir.
> Tahviller: Anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. Ayrıca Kamu İktisadi kuruluşları özel kanunlarla çıkarabilirler. Tahvil, yatırımcısına sabit getiri sağlayan uzun vadeli bir menkul değerdir. Tahvil, ihraç edene (satan) fon sağlarken, yatırımcıya anapara ve faiz getirisi hakkı kazandırır.
Vade: Anaparanın ya da nominal değerin ve son faiz ödemesinin yapılacağı tarihtir.
Kupon faizi ve Anapara: Kupon faiz oranı tahvil sahibinin getirisini, tahvili ihraç eden açısından ise tahville borçlanmanın yıllık maliyetini gösteren bir orandır. Tahvile bağlı faiz ödemeleri, bu oranın anapara ile çarpımı sonucu bulunur.
Tahviller sabit veya değişken faizli ihraç edilebilir. Faiz oranı ihraççı tarafından serbestçe belirlenir.
Kupon ödemesi, tahvillerin yatırımcısına her dönem belirli bir tutarın ödenmesidir.
Kupon faizi, Ödenen kupon tutarının nominal değere oranıdır.
Tahvillerin piyasa fiyatları ile cari piyasa faiz oranlan arasında ters yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Buna göre piyasada cari faiz oranları düştüğünde tahvillerin piyasa fiyatları artar. Bu durumda piyasa faiz oranlarının düşmesine bağlı olarak,tahvilin yeni fiyatı, alış fiyatının üzerine çıkarsa bir sermaye kazancı söz konusu olmaktadır.
Tahvil Türleri:
❖ Hamiline yazılı tahviller; Alacaklısı belli değildir. Bu tahvilin en önemli özelliği haklarının taşıyan kişiye ait olmasıdır.
❖ Nama yazı tahviller: Üzerinde sahibinin adı soyadı, tüzel kişi ise ticaret unvanı yazılmalıdır. Bu tahviller firmanın tahvil defterine de kaydedilmelidir. Nama yazılı tahviller devredilirken senedin üstüne ya da farklı bir kağıda yazılı olarak devredildiği bilgisi konmalıdır. Devir yapıldığında tahvil defterine işlenmelidir.
❖ Teminatlı tahviller: Firmanın faiz ya da anaparayı ödeyemez hale gelmesi riskine karşılık tahvil sahiplerine güvence olarak firmanın varlıklarının ( bina, arazi, makine vb.) bir kısmı ya da tamamının teminat gösterilmesi karşılığı çıkarılan tahvillerdir.
❖ Teminatsız tahviller: Tahvil alacaklıları ortaklığın diğer alacaklıları ile aynı haklara sahiptirler.
• Değişken faizli tahviller: Yatırımcı açısından ileriye dönük faiz riskini ortadan kaldırmak üzere ihraç edilen değişken faizli tahviller iyi bir seçim olacaktır.
• Primli tahviller (Nominal değerinden daha yüksek bedelle satışa çıkarılan tahviller) – Başabaş tahviller (İhraç edilen bir tahvil üzerinde yazılı değerle satışa çıkarılıyorsa) – lskontolu tahviller (Nominal bedelden daha düşük bir bedelle satışa çıkarılan tahviller)
• İkramiyeli tahviller: Tahvillerin satışını teşvik etmek için faiz, erken satış priminden başka para, altın vb. ikramiyeler verilebilir.
• İndeksli Tahviller: Enflasyonun hızlandığı döneme özgü tahvillerdir. Değişken faizli tahvillerde sadece faiz oranı enflasyona karşı korunurken, indeksli tahviller ile anaparayı korumak için dövize ya da altına indeksli tahviller daha güvenceli olmaktadır.
• Hisse Senedine Çevrilebilir Tahviller: Tahvil sahibine elindeki tahvili belli bir süre içinde aynı ortaklığın ihraç edeceği hisse senetleri ile belirli fiyatlar üzerinden değiştirme hakkı verir. Bu tahvillerin vadesi 2 yıldan az 7 yıldan fazla olmamalıdır.
• Kâra İştirakli Tahviller: Sahibine, tahvil getirisi faizle birlikte firmanın kârından da pay alma hakkı sağlayan tahvillerdir.
Tahvillerde Değer Tanımlamaları
Nominal Değer: Üzerinde yazılı değer olan değerdir. Faizin hesaplanmasına esas teşkil eder ve vade sonunda ödenecek anaparayı ifade eder.
İhraç Değeri: Tahvil yatırımcılara nominal değerin altında bir fiyatla satıldığında uygulanan değeridir.
Piyasa Değeri: İkincil piyasada yatırımcılar arasında alım satımına konu olan fiyatıdır. Tahvillerin piyasa değerini etkileyen en önemli değişkenler piyasa faiz oranı ve tahvilin vadesidir.
> Kâr Zarar Ortaklığı Belgeleri (KOB): Sahibine ortaklık hakkını vermeyen, sadece kâr ortaklığını öngören finansal bir varlıktır. Türk Lirası karşılığında ihraç edilen KOB’lar eğer yurtdışında da satılmak istenirse serbest döviz üzerinden satılabilir. Menkul kıymet alım satım işleriyle uğraşan ortaklıklar kâr zarar ortaklığı belgesi çıkaramaz. Ortaklıklar, Kâr zarar ortaklığı belgesi ihracına ilişkin genel kurul kararı ya da genel kurul kararı ile yetkilendirilen yönetim kurulu kararı alındıktan sonra bir yıl içinde SPKuruI’una kayda alma izni için yazılı olarak başvururlar.
Kâr zarar ortaklığı belgesi ihraç edilirken uyulması gereken kurallar şunlardır;
• Bir tertip içinde bir defada ihraç edebilir ya da en çok üç seri halinde satışa sunabilir.
• İhracı sırasında satış süresi 3 aydır. İhraç doğrudan yapılabildiği gibi, bir banka aracılığı ile de yapılabilir.
• KOB’un kâr garantisi vermediği senet üzerinde belirtilmelidir.
• KOB, belirli bir vade ile çıkarılır. Bu durumun tahvile benzemesi nedeniyle ihraçta tahvil için fomaliteler uygulanır.
• KOB’lar halka arz edilerek ihraç edilebileceği gibi halka arz etmeden de ihraç edilebilirler.
• KOB’ların satış süresi her seri için en fazla 30 gündür.
• KOB, nominal değeri TL olarak ya da döviz ihraç edilebilir. Her iki durumda da kâr / zarar hesaplaması TL olarak yapılır.
• KOB, nama ya da hamiline yazılı ihraç edilebilir.
• KOB’ larda kâr ve zarar payı ile vade, ihraççının uyguladığı yıllık hesap döneminin son gününe gelecek şekilde belirlenir.
En kısa vade 3 ay, en uzun vade ise 7 yıldır.
> Katılma İntifa Senetleri: Piyasada itibarlı ve kârlı çalışan bir firmanın kârından pay almak isteyen, ancak uzun
vadede firmaya ortalık hakkı istemeyen yatırımcılar açısından uygun bir yatırım aracıdır. Anonim ortaklıklar; nakit karşılığı satılmak üzere ortaklık haklarına sahip olmaksızın kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma olanakların bir bölümünden veya tamamından yararlanma haklarını sağlayan katılma intifa senedi çıkarabilirler. KİS satın alanın yönetimde söz sahibi olamaması ve ortaklık hakkının olmaması, bu yatırım aracının sakıncası olarak görülmektedir.
Katılma intifa senetleri nama yazılı ya da hamiline yazılı ihraç edilebilir. Ana sözleşmede hüküm bulunmak kaydı ve genel kurul kararı ile süresiz ihraç edilebilir. Ortakların çıkarabilecekleri KİS tutarı, ödenmiş sermayeleri ve yedek akçeleri toplamından daha fazla, bu toplamın altıda birinden daha az olamaz. Bu oranlar içinde kalmak şartı ile asgari ve azami oranların ana sözleşmede gösterilmesi zorunludur. KİS, ana sözleşmede hüküm bulunmak şartı ile primli olarak ihraç edilebilir. İhraç edilen KİS tamamen satılmadıkça ve satılmayanlar iptal edilmedikçe yeni KİS ihraç edilemez. KİS, ihraç tarihinden itibaren 2 yıl geçmeden geri satın alınamaz. KİS, kâr payının en geç, hesap dönemini izleyen 9 ay içinde ödenmesi gereklidir.
> Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS): Çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarına ait altyapı tesislerinin gelirlerine, gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkartılan senetlerdir. Dünyada gelir tahvili olarak tanınan bu finansal araçlardır.
Bu senetler hamiline olarak ihraç edilmekte, belirlenen süreler içindeki satışı ise, bankalar, aracı kurumlar ve kamu ortaklığı idaresi başkanlığınca belirlenen çeşitli kamu kurumlan aracılığıyla yapılmaktadır. Köprü, baraj, elektrik gelir ortaklığı senetlerinin ilk örneği 3 Aralık 1984 tarihinde satışa çıkarılan Boğaziçi Köprüsü gelir ortaklığı senetleridir.
> Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler (VDMK): Menkul kıymetleştirme uygulamasının alacaklara dayalı bir versiyonudur. Menkul kıymetleştirme ile bir şirket alacak senetleri ve diğer bazı alacakları karşılığında menkul kıymet çıkarabilir ve bu alacaklar likidite hale gelebilir. Türkiye’de VDMK ihraç edebilecek kurumlar; bankalar, leasing şirketleri, genel finans ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve finansman şirketleri olarak belirlenmiştir. VDMK’lar tamamen itfa edilinceye kadar, karşılığını oluşturan alacaklar ve duran varlıklar başka bir amaçla tasarruf edilemez, rehnedilemez, teminat gösterilemez ve haczedilemezler.
VDMK ihracına konu olabilecek alacak çeşitleri; Tüketici Kredileri – Konut Kredileri – Finansal Kiralama Sözleşmelerinden Doğan Alacaklar – İhracat İşlemlerinden Doğan Alacaklar – Diğer Alacaklar – Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığıyla verilen bireysel kredilere ilişkin olarak T.C. Ziraat Bankasının senede bağlanmış alacakları – Türkiye Halk Bankası’nca esnaf ve sanatkârlar ile küçük işletmelere açılan ihtisas kredileri – Gayrimenkul yatırım ortaklıklarının portföydeki gayrimenkulleri- nin satış veya satış vaadi sözleşmelerinden kaynaklanan senetli alacakları.
> Banka Bonoları ve Banka Garantili Bonolar: Kalkınma ve Yatırım Bankalarının borçlu sıfatıyla düzenleyip, ihraç ettiği emre veya hamiline yazılı sermaye piyasası araçlarıdır. Yalnızca kalkınma ve yatırım bankaları tarafından çıkarılabilirler. Kalkınma ve Yatırım bankaları ihraç ettikleri bu menkul değerlerin içerdiği mali yükümlülüklere kefil olmuş sayılırlar.
Banka Bonoları, Kalkınma ve Yatırım Bankalarının borçlu sıfatıyla düzenleyip, ihraç ettiği emre veya hamiline yazılı bir sermaye piyasası aracıdır. Banka tarafından satışı yapıldığı tarihte vadesine en az 90 en çok 360 gün kalmış olması gerekir.
Banka Garantili Bonolar, Kalkınma ve Yatırım Bankalarından kredi kullanan ortaklıkların, bu kredilerin teminatı olarak borçlu sıfatı ile düzenleyip alacaklı bankaya verdikleri emre muharrer senetlerden, bu krediyi kullandırmış olan bankaca kendi garantisi altında ihraç edilen bir sermaye piyasası aracıdır. Satış tarihi itibariyle vadelerine en az 60 en çok 720 gün kalmış olması gerekir.
Bu araçların tahvile göre taşıdı bir takım üstünlükleri:
• Tahvil ihracındaki formalitelerin olmaması,
• Tahvil ihracının neden olduğu masraf ve zaman kaybına neden olmaması,
• Gerektiği zamanlarda gereken miktarlarda çıkarılabilmesi,
• Tahviller gibi büyük miktarlarda çıkarılmaya ihtiyaç göstermemesi,
• Tahvillere nazaran vade bakımından daha esnek olması, olarak sıralanmaktadır.