TÜRK ANAYASA TARİHİ
- SENED-İ İTTİFAK (1808)
Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk anayasal gelişimi 1808 tarihli Sened-i ittifak’tır. Sened-i ittifak, Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa tarafından hazırlanmış padişah II. Mahmut ile Rumeli Ayanlar tarafından imzalanmıştır. Bu fermanla;
- Padişah ilk kez, kendi otoritesi dışında bir gücün varlığını kabul etmiştir.
- Padişahın yetkileri ilk kez sınırlandırılmıştır.
- Sened-i İttifak, 1215’te İngiliz Kralı ile İngiliz soyluları arasında imzalanan Magna Carta’ya benzemektedir.( Magna Carta ile kralın yetkileri sınırlandırılmıştır)
- Sened-i ittifak bir anayasa değildir; ancak anayasal belge niteliğindedir.
- TANZİMAT FERMANI(1839)
Anayasal gelişimin ikici adımı 1839 yılında ilan edilen Tanzimat fermanıdır. Padişah Abdülmecit zamanınında ilan edilen Tanzimat fermanı, Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanmıştır.Amacı: Osmanlıya bağlı bütün vatandaşlara eşit haklar verip, Avrupa Devletlerinin osmanlının iç işlerine karışmsını engellemektir.
- Tanzimat Fermannı ile padişah ilk kez kanun üstünlüğünü kabul etmiştir.
- ISLAHAT FERMANI(1856)
Anayasal gelişimin üçüncü adımı olan Islahat Fermanı, 1856 yılında padişah Abdülmecit zamanınıda ilan edilmiştir.
- Amacı: Müslümanlar ile gayri müslimler arasında eşitlik sağlama amacı taşaımaktadır.
- Islahat Fermanı ile din farkı gözetilmeksizin bütün vatandaşlar eşit haklara sahip olamuşlardır.
- MEŞRUTİYET’İN İLANI(1876)
- Meşrutiyet aydın ve yazarları oluşturduğu Genç osmanlılar olarak bilinen yurtseverler tarafından padişah II. Abdülhamid’e ilan ettirilmiştir.
- Kanun-i Esasi adlı ilk anayasanın 1876’da kabul
edilmesiyle Osmanlı Devleti’nde ilk anayasa uygula-
maya konulmuştur. - Türk tarihinde ilk kez anayasa yürürlüğe girmiştir.
- Osmanlı tarihinde ilk kez meclis (parlamento) açılmış ve halka temsil hakkı verilmiştir.
- I. Meşrutiyetin ilanında Osmanlıcılık ve Batıcılık akımı etkili olmuştur. Amacı; Osmanlı yurttaşlarını dil, din, ırk ayrımı gözetmeksizin kaynaştırmaktır.
Kanun-i Esasi’nin Özellikleri
- Osmanlı Devleti bir monarşidir, üniter bir devlettir. Devletin dini İslam, dili Türkçe’dir.
- Parlamento iki meclisten oluşmaktadır. Meclis-i Mebusan ve meclis-i Ayan olmak üzere.
- Meclis-i Mebusan, Osmanlı erkekleri arasında 4 yılda bir yapılan seçimlerle seçilirler.
- Meclis-i Ayan Padişah tarafından atanırlar. Ölünceye kadar görevde kalabilirler.
- Yürütme yetkisi Bakanlar kuruluna verilmiştir.(Heyet-i vükela)
- Yasa teklifini sadece heyeti vükela (hükümet) yapabilir.
- Hükümet Padişaha Karşı Sorumludur.
- Padişah gerekli gördüğünde meclisi açıp kapatabilecektir .
- Kanun-i Esasi ile Osmalı halkı ilk kez sınırlı da olsa yönetime katılma şansına sahip oldu. Ancak padişah yine de ulusal iradenin üzerinde bir güce sahipti.
- 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşını bahane eden II. Abdülhamit I.Meşrutiyeti yürürlükten kaldırarak 30 yıl süren İstibdat(baskı) Dönemi’ni başlamıştır.
- MEŞRUTİYET’İN İLANI(1908)
- Subayların oluşturduğu ittihat ve Terakki cemiyetinin baskıları sonucu padişah II. Abdülhamit zamanında ilan edilmiştir.
- II Meşrutiyet yeni bir anayasa yapılmamıştır. Kanunuesaside değişiklikler yapılarak yeniden yürürlüğe sokulmuştur.
1909 yılında yapılan değişiklikler aşağıdaki şekilde olmuştur;
- Hükümet padişaha değil meclise karşı sorumludur.
- Padişahın sürgüne gönderme yetkisi kaldırılmıştır.
- Yasa teklifi için gerekli padişah izni kaldırılmıştır.
- Sansür yasaklanmıştır.
- Cemiyet kurma hakkı getirilerek çok partili hayata geçiş sağlanmıştır.
- Padişahın kanunları onaylama süresi 2(ay)la sınırlandırılmıştır.
- Padişahın mutlak veto yetkisi kaldırılmış geciktirici, güçleştirici vetoya dönüştürülmüştür.
- Bu dönemde ayan grubu mecliste yer almamış ancak maaşlarını almaya devam etmişlerdir
- 1921 ANAYASASI (Teşkilatı Esasiye Kanunu)
- Hükümet Sistemi: Meclis Hükümet Sistemi
- 21 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Türk Devletinin ilk anayasasıdır.
- Yumuşak nitelikli ilk ve tek anayasadır.
- Henüz devletin rejimi belirlenmediği için bir devlet başkanı yoktur.
- Milli egemenlik ilkesi benimsenmiştir.
- Kuvvetler birliği ilkesi kabul edilmiştir.
- Seçimlerin 2 yılda bir yapılması ilkesi benimsenmiş ve seçmen yaşı 18 olarak kabul edilmiştir.
- Çift dereceli seçim sistemi benimsenmiştir.
- 1921 anayasası yargı ile temel hak ve hürriyetlerden hiç bahs edilmemiştir.
- Kurucu meclis tarafından hazırlanmıştır.
II.TBMM Döneminde 1923 te cumhuriyettin ilanıyla 1921 Anayasasında şu değişiklikler yapılmıştır.
- Devletin rejiminin cumhuriyet olduğu kabul edilmiştir.
- Cumhurbaşkanın TBMM içinden ve TBMM üyeleri tarafından seçilmesi kararı alınmıştır.
- Cumhurbaşkanı TBMM üyeleri tarafından bir seçim dönemi için seçilir.
- Aynı kişi tekrar cumhurbaşkanı seçilebilir.
- Başbakan cumhurbaşkanınca TBMM üyeleri arasından seçilecektir.
- Devletin dini islamdır.
- Devletin dili Türkçedir.
- 1924 ANAYASASI
- Hükümet Sistemi: Karma Hükümet sistemi
- TBMM döneminde hazırlanıp 20 Nisan 1924 te kabul edilmiştir
- Kuvvetler Birliği görevler ayrılığı sistemi benimsenmiştir.
- İlk sert anayasamızdır.
- Çoğunlukçu demokrasi anlayışı benimsenmiştir.
- Değiştirilemeyecek maddeler ilk kez 1924 Anayasası ile anayasamıza girmiştir.
- Seçimlerin 4 yılda bir yapılacağı ve başkentin Ankara olduğu kabul edilmiştir.
- 1924 Anayasası yürürlüğe girene kadar 1921 Anayasası ve Kanunuesasi birlikte yürürlükte kalmıştır.
1924 Anayasasında yapılan bazı önemli değişiklikler şunlardır;
- 1928 de “Devletin Dini İslam dır” hükmü çıkarılmıştır.
- 1930 kadınlar yerel seçimlerde seçme hakkını, 1933 te kadınlar muhtarlık seçimlerine, 1934 genel seçimlerde seçme ve seçilme hakkı elde etmişlerdir.
- 1937 de laiklik dahil altı ilke anayasaya girmiştir.
- Seçmen yaşı 18’den 22 ye çıkarılmıştır.
- 1946 da çok partili siyasi hayata geçilmiştir.
- 1950 yılında gizli oy açık sayım ve döküm esasına dayalı seçimlere geçilmiştir.
- 1961 ANAYASASI
- Hükümet Sistemi: Parlamenter sistem, kabine sistemi Milli Birlik Komitesinin girişimi ile Temsilciler Meclisi ile Milli Birlik Komitesinin (Askeri Kanat) oluşturduğu Kurucu meclis tarafından hazırlanmıştır.
- 1960 darbesi sonucunda müdahaleyi düzenleyen askeri kanat kendisini “Milli Birlik Komitesi” olarak isimlendirmiştir.
- Sivil kanat halk tarafından seçilmemiştir.
- Yasama yetkisi Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu arasında bölüşülmüştür(çift Parlamento)
- Sert ve kazuistik bir anaysadır.
- Güçler ayrılığı ilkesi benimsenmiştir.
- Temel hak ve özgürlüklerin en ayrıntılı biçimde düzenlendiği anayasadır.
- Çoğulculuk ilkesi benimsenmiştir.
- İlk kez siyasal partilere ilişkin hükümler getirilmiştir.
- Sosyal Devlet, Hukuk Devleti, Demokratik Devlet, İnsan haklarına dayalı devlet, ilkeleri ilk kez bu anayasada yer almıştır.
- Halkçılık, Devletçilik, ve inkılapçılık ilkeleri anayasada yer almamıştır.
- Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.
- Yüksek Hakimler Kurulu kurulmuştur.
- TRT ve üniversitelere özerklik verilmiştir.
- Diyanet işleri Başkanlığı ve Milli güvenlik Kurulu ilk kez 1961 anayasasında yer almıştır.
1971 ve 1973 yıllarında 1961 Anayasasında bazı değişiklikler yapılmış. Başlıca yapılan değişiklikler şunlardır;
- Bakanlar kuruluna KHK (Kanun Hükmünde Kararname) çıkarma yetkisi tanınarak yürütme güçlendirilmiştir.
- TRT’nin özerkliği kaldırılmış, üniversitelerin özerkliği azaltılmıştır.
- Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ve Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur.(DGM’ler 2004 te kaldırılarak görevleri ağır ceza mahkemelerine devredilmiştir.)
- Memurların sendika kurma hakları ellerinden alınmıştır.
- Temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılabilmesi için “Genel sınırlama sebepleri” oluşturulmuştur.
- 1982 ANAYASASI
- Hükümet sistemi: Parlamenter sistem, kabine sistemi.
- 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonucunda Milli Güvenlik konseyi güdümünde hazırlanmıştır.
- En kazuistik(ayrıntıcı) anayasadır.
- En sert anayasadır.
- Yürütme organı güçlendirilmiştir.
- Siyasi kararlar almadaki zorlukları giderici hükümler getirilmiştir.(rasyonelleştirilmiş parlamenterizm) Bunların başlıcaları;
- Şartlar oluştuğunda Cumhurbaşkanının TBMM seçimlerini yenileme yetkisi getirilmiştir.
- Siyasi parti grupları en az 20 milletvekilinden oluşur.
- Devlet Denetleme Kurulu kurulmuştur.
1995 te 1982 Anayasasında önemli değişiklikler yapılmıştır. Başlıcaları şunlardır.
- 12 Eylül 1980 askeri darbesini öven cümleler çıkarılmıştır.
- Seçme ve siyasi partilere üye olma yaşı 18’e inmiştir.
- Sendikaların siyaset yapma yasağı kalkmıştır.
- Milletvekili sayısı 550 ye çıkarılmıştır.
- Kamu çalışanlarının sendika kurmalarına izin verilmiştir.
- Oy verme işlemi ilk kez 1982 Anayasası’yla yasal zorunluluk haline getirilmiştir.
teşekkürler