TÜRK ANAYASA TARİHİ

1. SENED-İ İTTİFAK (1808)

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk anayasal gelişimi 1808 tarihli Sened-i ittifak’tır. Sened-i ittifak, Sadrazam Alemdar Mustafa  Paşa tarafından  hazırlanmış padişah II.  Mahmut ile Rumeli Ayanlar tarafından imzalanmıştır. Bu fermanla;

• Padişah ilk kez, kendi otoritesi dışında bir gücün varlığını kabul etmiştir.
• Padişahın yetkileri ilk kez sınırlandırılmıştır.
• Sened-i İttifak, 1215’te İngiliz Kralı ile İngiliz soyluları arasında imzalanan Magna Carta’ya benzemektedir.( Magna Carta ile kralın yetkileri sınırlandırılmıştır)
• Sened-i ittifak bir anayasa değildir; ancak anayasal belge niteliğindedir.

1. TANZİMAT FERMANI(1839)

Anayasal gelişimin ikici adımı 1839 yılında ilan edilen Tanzimat fermanıdır. Padişah Abdülmecit zamanınında ilan edilen Tanzimat fermanı, Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanmıştır.Amacı: Osmanlıya bağlı bütün vatandaşlara eşit haklar verip, Avrupa Devletlerinin osmanlının iç işlerine karışmsını engellemektir.

• Tanzimat Fermannı ile padişah ilk kez kanun üstünlüğünü kabul etmiştir.

• ISLAHAT FERMANI(1856)

Anayasal gelişimin üçüncü adımı olan Islahat Fermanı, 1856 yılında padişah Abdülmecit zamanınıda ilan edilmiştir.

• Amacı: Müslümanlar ile gayri müslimler arasında eşitlik sağlama amacı taşaımaktadır.
• Islahat Fermanı ile din farkı gözetilmeksizin bütün vatandaşlar eşit haklara sahip olamuşlardır.

1. MEŞRUTİYET’İN İLANI(1876)

• Meşrutiyet aydın ve yazarları oluşturduğu Genç osmanlılar olarak bilinen yurtseverler tarafından padişah II. Abdülhamid’e ilan ettirilmiştir.
• Kanun-i Esasi adlı ilk anayasanın 1876’da kabul
  edilmesiyle Osmanlı Devleti’nde ilk anayasa uygula-
  maya konulmuştur.
• Türk tarihinde ilk kez anayasa yürürlüğe girmiştir.
• Osmanlı tarihinde ilk kez meclis (parlamento) açılmış ve halka temsil hakkı verilmiştir.
• I. Meşrutiyetin ilanında Osmanlıcılık ve Batıcılık akımı etkili olmuştur. Amacı; Osmanlı yurttaşlarını dil, din, ırk ayrımı gözetmeksizin kaynaştırmaktır.

Kanun-i Esasi’nin Özellikleri

• Osmanlı Devleti bir monarşidir, üniter bir devlettir. Devletin dini İslam, dili Türkçe’dir.
• Parlamento iki meclisten oluşmaktadır. Meclis-i Mebusan ve meclis-i Ayan olmak üzere.
• Meclis-i Mebusan, Osmanlı erkekleri arasında 4 yılda bir yapılan seçimlerle seçilirler.
• Meclis-i Ayan Padişah tarafından atanırlar. Ölünceye kadar görevde kalabilirler.
• Yürütme yetkisi Bakanlar kuruluna verilmiştir.(Heyet-i vükela)
• Yasa teklifini sadece heyeti vükela (hükümet) yapabilir.
• Hükümet Padişaha Karşı Sorumludur.
• Padişah gerekli gördüğünde meclisi açıp kapatabi­lecektir .
• Kanun-i Esasi ile Osmalı halkı ilk kez sınırlı da olsa yönetime katılma şansına sahip oldu. Ancak padişah yine de ulusal iradenin üzerinde bir güce sahipti.
• 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşını bahane eden II. Abdülhamit I.Meşrutiyeti yürürlükten kaldırarak 30 yıl süren İstibdat(baskı) Dönemi’ni başlamıştır. 

1. MEŞRUTİYET’İN İLANI(1908) 

• Subayların oluşturduğu ittihat ve Terakki cemiyetinin baskıları sonucu padişah II. Abdülhamit zamanında ilan edilmiştir.
• II Meşrutiyet yeni bir anayasa yapılmamıştır. Kanunuesaside değişiklikler yapılarak yeniden yürürlüğe sokulmuştur.

1909 yılında yapılan değişiklikler aşağıdaki şekilde olmuştur;

• Hükümet padişaha değil meclise karşı sorumludur.
• Padişahın sürgüne gönderme yetkisi kaldırılmıştır.
• Yasa teklifi için gerekli padişah izni kaldırılmıştır.
• Sansür yasaklanmıştır.
• Cemiyet kurma hakkı getirilerek çok partili hayata geçiş sağlanmıştır.
• Padişahın kanunları onaylama süresi 2(ay)la sınırlandırılmıştır.
• Padişahın mutlak veto yetkisi kaldırılmış geciktirici, güçleştirici vetoya dönüştürülmüştür.
• Bu dönemde ayan grubu mecliste yer almamış ancak maaşlarını almaya devam etmişlerdir

1. 1921 ANAYASASI (Teşkilatı Esasiye Kanunu)

• Hükümet Sistemi: Meclis Hükümet Sistemi
• 21 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Türk Devletinin ilk anayasasıdır.
• Yumuşak nitelikli ilk ve tek anayasadır.
• Henüz devletin rejimi belirlenmediği için bir devlet başkanı yoktur.
• Milli egemenlik ilkesi benimsenmiştir.
• Kuvvetler birliği ilkesi kabul edilmiştir.
• Seçimlerin 2 yılda bir yapılması ilkesi benimsenmiş ve seçmen yaşı 18 olarak kabul edilmiştir.
• Çift dereceli seçim sistemi benimsenmiştir.
• 1921 anayasası yargı ile temel hak ve hürriyetlerden hiç bahs edilmemiştir.
• Kurucu meclis tarafından hazırlanmıştır.

II.TBMM Döneminde 1923 te cumhuriyettin ilanıyla 1921 Anayasasında şu değişiklikler yapılmıştır.

• Devletin rejiminin cumhuriyet olduğu kabul edilmiştir.
• Cumhurbaşkanın TBMM içinden ve TBMM üyeleri tarafından seçilmesi kararı alınmıştır.
• Cumhurbaşkanı TBMM üyeleri tarafından bir seçim dönemi için seçilir.
• Aynı kişi tekrar cumhurbaşkanı seçilebilir.
• Başbakan cumhurbaşkanınca TBMM üyeleri arasından seçilecektir.
• Devletin dini islamdır.
• Devletin dili Türkçedir.

• 1924 ANAYASASI

• Hükümet Sistemi: Karma Hükümet sistemi
• TBMM döneminde hazırlanıp 20 Nisan 1924 te kabul edilmiştir
• Kuvvetler Birliği görevler ayrılığı sistemi benimsenmiştir.
• İlk sert anayasamızdır.
• Çoğunlukçu demokrasi anlayışı benimsenmiştir.
• Değiştirilemeyecek maddeler ilk kez 1924 Anayasası ile anayasamıza girmiştir.
• Seçimlerin 4 yılda bir yapılacağı ve başkentin Ankara olduğu kabul edilmiştir.
• 1924 Anayasası yürürlüğe girene kadar 1921 Anayasası ve Kanunuesasi birlikte yürürlükte kalmıştır.

1924 Anayasasında yapılan bazı önemli değişiklikler şunlardır;

• 1928 de “Devletin Dini İslam dır” hükmü çıkarılmıştır.
• 1930 kadınlar yerel seçimlerde seçme hakkını, 1933 te kadınlar muhtarlık seçimlerine, 1934 genel seçimlerde seçme ve seçilme hakkı elde etmişlerdir.
• 1937 de laiklik dahil altı ilke anayasaya girmiştir.
• Seçmen yaşı 18’den 22 ye çıkarılmıştır.
• 1946 da çok partili siyasi hayata geçilmiştir.
• 1950 yılında gizli oy açık sayım ve döküm esasına dayalı seçimlere geçilmiştir.

• 1961 ANAYASASI
• Hükümet Sistemi: Parlamenter sistem, kabine sistemi Milli Birlik Komitesinin girişimi ile Temsilciler Meclisi ile Milli Birlik Komitesinin (Askeri Kanat) oluşturduğu Kurucu meclis tarafından hazırlanmıştır.
• 1960 darbesi sonucunda müdahaleyi düzenleyen askeri kanat kendisini “Milli Birlik Komitesi” olarak isimlendirmiştir.
• Sivil kanat halk tarafından seçilmemiştir.
• Yasama yetkisi Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu arasında bölüşülmüştür(çift Parlamento)
• Sert ve kazuistik bir anaysadır.
• Güçler ayrılığı ilkesi benimsenmiştir.
• Temel hak ve özgürlüklerin en ayrıntılı biçimde düzenlendiği anayasadır.
• Çoğulculuk ilkesi benimsenmiştir.
• İlk kez siyasal partilere ilişkin hükümler getirilmiştir.
• Sosyal Devlet, Hukuk Devleti, Demokratik Devlet, İnsan haklarına dayalı devlet, ilkeleri ilk kez bu anayasada yer almıştır.
• Halkçılık, Devletçilik, ve inkılapçılık ilkeleri anayasada yer almamıştır.
• Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.
• Yüksek Hakimler Kurulu kurulmuştur.
• TRT ve üniversitelere özerklik verilmiştir.
• Diyanet işleri Başkanlığı ve Milli güvenlik Kurulu ilk kez 1961 anayasasında yer almıştır.

1971 ve 1973 yıllarında 1961 Anayasasında bazı değişiklikler yapılmış. Başlıca yapılan değişiklikler şunlardır;

• Bakanlar kuruluna KHK (Kanun Hükmünde Kararname) çıkarma yetkisi tanınarak yürütme güçlendirilmiştir.
• TRT’nin özerkliği kaldırılmış, üniversitelerin özerkliği azaltılmıştır.
• Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ve Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur.(DGM’ler 2004 te kaldırılarak görevleri ağır ceza mahkemelerine devredilmiştir.)
• Memurların sendika kurma hakları ellerinden alınmıştır.
• Temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılabilmesi için “Genel sınırlama sebepleri” oluşturulmuştur.

1. 1982 ANAYASASI

• Hükümet sistemi: Parlamenter sistem, kabine sistemi.
• 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonucunda Milli Güvenlik konseyi güdümünde hazırlanmıştır.
• En kazuistik(ayrıntıcı) anayasadır.
• En sert anayasadır.
• Yürütme organı güçlendirilmiştir.
• Siyasi kararlar almadaki zorlukları giderici hükümler getirilmiştir.(rasyonelleştirilmiş parlamenterizm) Bunların başlıcaları;
• Şartlar oluştuğunda Cumhurbaşkanının TBMM seçimlerini yenileme yetkisi getirilmiştir.
• Siyasi parti grupları en az 20 milletvekilinden oluşur.

• Devlet Denetleme Kurulu kurulmuştur.

1995 te 1982 Anayasasında önemli değişiklikler yapılmıştır. Başlıcaları şunlardır.

• 12 Eylül 1980 askeri darbesini öven cümleler çıkarılmıştır.
• Seçme ve siyasi partilere üye olma yaşı 18’e inmiştir.
• Sendikaların siyaset yapma yasağı kalkmıştır.
• Milletvekili sayısı 550 ye çıkarılmıştır.
• Kamu çalışanlarının sendika kurmalarına izin verilmiştir.
• Oy verme işlemi ilk kez 1982 Anayasası’yla yasal zorunluluk haline getirilmiştir.

İlgili Kategoriler

Vatandaşlık Ders Notları