YAŞAMIN İÇİNDEN ETKİNLİKLERLE SOSYAL BİLİMLER TEMELLİ DERSLERİN ÖĞRETİMİ:
ALMANYA, AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ VE JAPONYA ÖRNEKLERİ
Yapılandırmacı Sosyal Bilgiler eğitimi, gerçek yaşam deneyimleri odaklı etkinlikleri gerektirmektedir. Ancak Türkiye’de mevcut Sosyal Bilgiler eğitiminin, ders kitapları ve müfredatta yer alan teorik bilgilerin aktarılmasından öteye gidemediği görülmektedir. Sınıf içi ve dışında yapılması planlanan ancak çeşitli nedenlerle gerçekleştirilemeyen etkinlikler, öğrencilerin yaşamın sosyal gerçekliğinden uzak kalmalarına neden olmakta ve bu da Sosyal Bilgiler der-sinin doğasıyla tezat oluşturmaktadır. Böylece, öğrencilerin yaşam deneyimleri edinmelerini sağlayarak, onları tüm yönleriyle toplumsal yaşama hazırlamayı amaç edinen sosyal bilgiler dersi, ülkemizde yaşantı odaklı uygulamaların eksik kalması nedeniyle bu önemli görevini yeterli düzeyde yerine getirememektedir.
Çalışmanın amacı, sosyal bilimler temelli dersler kapsamında Almanya, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya’daki uygulamaların incelenmesiyle çıkarımlarda bulunmak ve ülkemizde de bu tarz etkinliklerin yapılmasının daha çok yaygınlaştırılması gerektiğine vurgu yapmaktır. Bu bağlamda, belirtilen ülkelerde sosyal bilimler temelli derslerin yaşamın içinde, gerçek hayatı birebir yansıtarak, yaşatarak ve aktif şekilde katılımı mümkün kılarak nasıl ve ne gibi etkinlikler aracılığıyla yapıldığı, seçilen etkinlik fotoğrafları eşliğinde sunulacak ve değerlendirilecektir.
Sosyal bilimler temelli dersler, insan ve toplum odaklı olmalarından dolayı, bireysel ve toplumsal bilinci belirlemede, yeni kuşaklara yön vermede, yaşama uyum sürecinde gerekli bilgi, beceri ve deneyimleri edindirmede oldukça etkin bir rol oynamaktadırlar. Öğrencileri, tüm boyutlarıyla demokratik toplumsal yaşama hazırlamayı amaçlayan sosyal bilimler temelli derslerin eğitsel özünü, öğrencilerin gerçek yaşamla temas etmelerini sağlamak oluşturmaktadır.
Okuldaki derslerde edinilen bilgilere ilişkin deneyimler, uygulamalar aracılığıyla elde edilebilir. Gerçek gündelik yaşamın ne olduğunun fark edilmesi de ancak, öğrencinin hayatına dokunan katılım ve yaşantı odaklı deneyimler aracılığıyla, gerçek ve otantik öğrenme ortamında mümkün kılı-nabilir.
İlk ve ortaokul dönemlerinde, öğrencilerin içinde yaşadıkları toplumsal gerçeklikle yakından ilişkili olan Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler dersleri, onların okulda ve okul dışı öğrenme ortamlarında diğer insanlarla ve çevreleriyle etkileşimlerini sağlayarak sosyal katılım becerilerini geliştirmek, vatandaşlık yeterliliği edindirmek ve vatandaşlığa hazırlamak görevini üstlenmişlerdir. Bugün eğitimde iyi vatandaş olmanın yanı sıra etkili ve katılımcı bir vatandaş anlayışının hakim olduğunu görmekteyiz. Artık vatandaşlık anlayışı hak ve sorumluluk ilişkisi içine sıkışmış bir yaklaşım olmaktan çıkmış bireyin daha etkin olmasını, siyasal ve sosyal alanda daha duyarlı ve katılımcı olmasını bekleyen bir durum haline gelmiştir.
Bu bağlamda karşımıza, ilk olarak çocuğun yaşama ilişkin bilgi, beceri ve değerleri kazanmasına ve sosyal-fiziki boyutlarıyla çevresini anlamasına katkıda bulunan, çocuğun deneyim dünyasına uygun konulardan oluşan Hayat Bilgisi dersi çıkmaktadır. Hayat Bilgisi dersini de insanı, toplumu ve insanın toplumla ilişkisini ön plana alan ve toplumsal yaşama çok disiplinli bir bakış sunan, yaşamla birebir etkileşim içinde olan, ‘etkin ve etkili vatandaş’ yetiştirme amacını taşıyan Sosyal Bilgiler dersi takip etmektedir. Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretim programları, insan deneyimlerini, kültürünü temsil eden güncel ve geçerli bilgiyi içermeli ve sosyal dünyanın gerçekliğiyle ilgili olmalıdır.
Sınıf içi ve dışında yapılması öngörülen ancak gerçekleştirilemeyen ‘yaşantı odaklı’, ‘sosyal yaşama aktif katılıma olanak veren’ etkinliklerin gerçekleştirilmesi ve uygun materyallerin kullanılması noktasında ülkemizde, öğretmen yetiştirme sisteminin yetersizliği, etkinlikler için okullardaki donanım ve altyapı olanaklarının elverişsizliği, materyallerin eksikliği, kalabalık sınıflar, zaman yetersizliği, sınav sistemi, velilerin muhalefeti, öğrencilerin hevesli olmaması gibi çeşitli sebeplerden dolayı bazı sıkıntılar yaşanmaktadır. Dersler, çoğunlukla zengin etkinliklerden uzak, tekdüze bir aktarım yoluyla yapılmaktadır. Bu durum da, öğrencilerin okulda edindikleri bilgilerle ilgili deneyim/ etkinlik odaklı yaşantıların eksik kalmasına yol açarak, yaşamın sosyal gerçekliğinden uzak kalmalarına neden olmakta ve öğrenmenin niteliğini düşürmektedir. Konuyla ilgili yapılan araştırmalar da bu savı destekler niteliktedir.
Gözlemlenen, deneyimlenen ve konuyla ilgili yapılan çalışmalardan elde edilen bilgiler ışığında, ülkemizde uygulama boyutundaki eksikliklerden hareketle bu çalışmada, Almanya, Amerika ve Japonya gibi farklı coğrafyalarda yer alan, farklı kültürlere sahip, dünyanın gelişmiş ülkelerinde sosyal bilimler temelli derslerde yapılan uygulama örneklerinden yararlanarak, öğrencilerin gerçek sosyal-toplumsal yaşamla etkileşim kurarak, okul içinde ve okul dışındaki öğrenme ortamlarında gerçek karşılaşmalarının ve aktif şekilde katılımlarının ne şekilde sağlandığı incelenmiştir. Sosyal bilimler temelli derslerin ne şekilde uygulandığının iyi örnekler üzerinden betimlenmesini, açıklanmasını ve bunlardan hareketle ülkemizde de bu tarz etkinliklerin yaygınlaştırılmasını teşvik etmeyi amaçlayan bu çalışmada, sosyal bilimler temelli dersler kapsamında Almanya’da, Amerika’da ve Japonya’da hangi etkinliklerin yapıldığı sap-tanmaya çalışılacaktır.
ALMANYA
Federal devlet yapısı uyarınca 16 eyaletten oluşan Almanya’da eğitim sistemi, çok merkezli olarak teşkilatlandırılmıştır. Federatif bir eğitim ve kültür politikası izlenen Almanya’da, eğitim-öğretim işleri doğrudan eyaletlerin yetki ve sorumluluklarındadır. Her eyaletin sahip olduğu kültürel egemenliği, bağımsız yapılarının özünü yansıtmaktadır. Böylece 16 farklı eyalet, 16 ayrı eğitim bakanlığı ve 16 farklı eğitim sisteminin varlığı söz konusudur. Almanya’nın 16 farklı eğitim sisteminin birbirlerinden bazı farklılıkları mevcuttur denebilir. Alman eğitim sisteminin genel amacı ise; Almanya’da yaşayan herkese ilgi, istek ve yeteneklerine göre eşit eğitim fırsatı ve olanakları sağlamaktır.
Almanya’da eyaletler arasında bazı farklılıklara sahip olmak üzere ilk 4 yıl boyunca Hayat Bilgisi dersi okutulmaktadır. 5/6. sınıflardan itibaren ise yine eyaletler arasında farklılıklar olmak üzere Tarih, Coğrafya, Etik ve Vatandaşlık Eğitimi kapsamlı dersler müfredatta yer almaktadır.
Günümüzde Alman okullarında dersler, sadece sınıf içinde ve didaktik bir şekilde yapılmamaktadır. Müzeler, tarihi mekânlar, tarihi sokaklar-caddeler, anıtlar, laboratuvarlar, doğal parklar, hayvanat bahçeleri, ormanlar, bilim merkezleri, iş yerleri, devlet kurumları vb. mekânlar, okul dışı öğrenme ortamı olarak yararlanılabilecek yerlerin başında gelmektedir. Derslerin, okul dışı öğrenme ortamlarında yapılması, sınıf ortamından çok daha fazla kazanım sağlamaktadır. Dersin amaçları çerçevesinde yapılan ziyaretler ve geziler, öğrencilerin doğal ve sosyal olgularla direkt olarak karşılaşmalarını sağlayarak öğrencilerin yaşamla tüm gerçekliğiyle temas etmelerine olanak vermektedir.
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ
Almanya’ya benzer şekilde, 50 farklı eyaletten oluşan bir ülke olan Amerika Birleşik Devletleri’nde her eyalette uygulanan eğitim sistemleri farklılaşmaktadır. Her eyalet yerelliği dikkate alarak kendine özgü bir eğitim sistemi geliştirmiştir. Bu bağlamda Sosyal Bilgiler dersleri de eyaletlere göre farklılıklar göstermektedir. Ancak bu farklılıklar çok derin değildir. Örneğin X eyaletinde 6. sınıfın ilk yarısında verilen bir konu, Y eyaletinde 6. sınıfın ikinci yarıyılında, Z eyaletinde ise 7. sınıfta verilebilmektedir. Bütün derslerde olduğu gibi Sosyal Bilgiler derslerinin eğitim programlarının düzenlenmesi, her eyaletin kendi eğitim bakanlığının yapıldığından bu farklılıklar ortaya çıkmaktadır.
Son olarak yapılan güncellemelerle beraber kültür, birey, kurumlar, küresel bağlantılar gibi temalar ve öğrenme alanları da önem kazanmaya başlamıştır. Bu öğrenme alanları da Türkiye’deki güncel sosyal bilgiler öğretim programı ile örtüşmektedir. Türkiye’de son yıllarda yapılan öğretim programları güncellemeleri ile beraber, NCSS’nin (Amerikan Ulusal Sosyal Bilgiler Eğitimi Konseyi) temel ilkeleri ve öğrenme alanları model alınmıştır. Bu bağlamda Türkiye’de Sosyal Bilgiler öğretimi uygulamaları ve pratiğinin Amerika Birleşik Devletleri’ndeki uygulamalar ile benzerlikler göstermesi de beklenmelidir. Bu nedenden dolayı da, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Sosyal Bilgiler öğretim uygulamalarından örnekler sunulacaktır.
Bu örneklerden en çarpıcı olanlardan bir tanesi, “tarihi gazete hazırlama” projesidir. Bu projede öğrencilerden 7. sınıf Sosyal Bilgiler dersinde Amerikan koloni dönemine ait bir gazete hazırlamaları istendi. Öğretmenin planlamasına göre, bu tarihi gazetede editör yazısı, uluslararası haberler, ilanlar, eğlence sayfası ve en az bir karikatür bulunmak zorundaydı. Öğrencilerin, günümüzden iki yüzyıl öncesindeki bir döneme ait koşulları ve tarihi olayları dikkate alarak bu gazetenin haberlerini, ilanları, karikatürleri ve diğer bölümlerini hazırlamaları gerekiyordu. Gazetenin hazırlık sürecinde öğrenciler, dört kişilik gruplar halinde beş hafta boyunca çalışarak gazeteyi tamamladılar.
Yukarıdaki örneğe benzer olarak, başka bir Sosyal Bilgiler dersinde öğretmen öğrencilerden Birinci Dünya Savaşı’nda yaşayan biri olarak günlük yazmalarını istiyor. Yine aynı şekilde öğrencilerin bu ödevi hazırlaması için o dönemde yaşamış bir karakter oluşturmaları ve o dönemin gerçekleriyle örtüşecek şekilde bir günlük metni hazırlamaları gerekiyor. Bu durumda da öğrencilerin dönemin koşulları ve günlük karakterleri oluşturmak için bir araştırma yapmaları ve yaratıcılıklarını konuşturmaları gerekiyor.
Amerika Birleşik Devletleri’nden vereceğimiz bir diğer örnek de, “Şehir Planlama Projesi”. Bu proje, Sosyal Bilgiler derslerinden olan 12. Sınıf Amerikan Devlet Yönetimi çerçevesinde bir grup projesi olarak gerçekleştirilmiştir. Bu projede öğrenciler, üç-beş kişilik gruplara ayrılarak, kendi şehirlerini planladılar. Proje çerçevesinde öğrenciler oluşturdukları şehrin tarihi, fiziki, coğrafi yapısı, haritaları, yasaları, ekonomisi, okulları ve diğer resmi binaları konusunda bilgi vermek ve ilgili materyalleri hazırlamak durumundaydı. Son olarak öğrencilerin oluşturdukları şehri tanıtan 10 dakikalık bir video hazırlaması gerekiyordu. Bu projede de görüldüğü gibi öğrencilerin projenin her aşamasında aktif olarak çalışması bekleniyordu. Aynı zamanda bu proje sürecinde öğrenciler, tarih, coğrafya, ekonomi, harita, çizim, video kayıt gibi çok farklı alanlarda bilgi ve becerilerini geliştirecek uygulamaları başarıyla tamamlamış oldular.
Özetle söylemek gerekirse, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Sosyal Bilgiler derslerinde öğrencileri gerçek yaşamla bütünleştiren ve aktif kılan etkinliklerle sıkça karşılaşıyoruz. Aşağıda yer alan, New
Jersey eyaletinde bir okuldaki Sosyal Bilgiler dersliğinde çekilen fotoğraf 4; oturma düzeni, derslikteki materyaller ve öğrencilerin aktifliği ile Amerika Birleşik Devletleri için tipik bir Sosyal Bilgiler dersini gösterir nitelikte.
JAPONYA
Amerikan eğitim sisteminden oldukça etkilenen Japonya’da eğitim, altı yıl ilkokul, üç yıl ortaokul, üç yıl lise ve dört yıl üniversite olarak belirlenmiştir.
Sosyal Bilgiler dersi Japonya’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında, milliyetçi eğitim kar-şısında bir yenileşme hareketi olarak programda yer almaya başlamıştır. Sosyal Bilgiler dersi, ilkokul 3.sınıftan başlayarak ortaokul 9.sınıfın sonuna kadar okutulmaktadır.
Sosyal Bilgiler eğitimi modeli, vatandaşlık eğitimi odaklı olmasının yanı sıra saygı, barışseverlik ve demokratik değerler, sosyal ve yasal kurallar ve etik gibi konuları içermekte ve sosyal karakter geliştirme ön planda yer almaktadır.
Bu model tam anlamıyla Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye’deki gibi bir kaynaştırma modelinden çok, yalnızca tarih ve coğrafya dersleri ile vatandaşlık bilgisi dersinin ilgili konuların tek bir derste bütünleştirilmesi şeklindedir.
Ancak yine de Japon okullarında öğrencilerin özellikle günlük hayatla iç içe olmasını sağlayan, onların çevreyi ve doğayı tanımalarına olanak tanıyan, yaşamla iç içe çok sayıda etkinlik ve uygulamalar görüyoruz. Aşağıda bu örneklerden birkaç tanesini sunuyoruz.
Fotoğraf 5, Nagano bölgesinde bulunan Shinmei İlköğretim Okulu’ndandır. Öğrencilerin okul bahçesinde keçi besledikleri görülmektedir. Burada öğrenmenin çok boyutluluğundan söz etmek mümkün. Şöyle ki: öğrenciler, Sosyal Bilgilerin yanı sıra keçinin bakımı için biyolojiyle ilgili bilgiler öğrenirler, uzmanlardan da bilgi ve beceriler edinirler. Örneğin, nasıl kulübe inşa edileceğini marangozdan, keçinin nasıl besleneceğini veterinerden, nasıl süt sağılacağını çiftçiden öğrenirler.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
- Okul, yaşama yakın, gerçeğe uygun olmalıdır. Ülkelerin geleceğinin yapıtaşları olan bireyler okulda, etkin ve etkili öğrenme yaşantıları aracılığıyla, yaşam gerçekliklerine ve deneyim dünyalarına uygun şekilde yetiştirilirlerse, geleceğin aktif birer vatandaşı olmalarının yolu açılabilir.
- Sınıf içinde edinilen bilgilerin, gündelik yaşamla bağlantılı olması ve sınıf dışındaki durumların daha iyi anlaşılmasında yardımcı olmaları önem taşımaktadır.
Ülkemizde, genellikle özel okullarda derslerde etkinlik temelli uygulamaları görmek mümkündür ancak devlet okullarında öğretmen yetiştirme sisteminin yetersizliği, etkinlikler için okullardaki donanım ve altyapı olanaklarının elverişsizliği, materyallerin eksikliği, kalabalık sınıflar, zaman yetersizliği, materyallerin eksikliği, sınav sistemi, velilerin muhalefeti, öğrencilerin hevesli olmaması gibi çeşitli sebeplerden dolayı bu konuda eksiklikler yaşanmaktadır. Bu eksikliklerin giderilmesi ve derslerde, özellikle sosyal bilimler temelli derslerde, etkinlik temelli uygulamalar eşliğinde gerçek yaşam içinde öğrenme durumları yaratılarak öğrencilerin sosyal yaşama aktif şekilde katılımlarının sağlanması, onların geleceğin aktif vatandaşları olmaları yolunda atılacak büyük ve önemli bir adımdır.