İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI VE KAPSAMI
İŞ HUKUKUNUN TEMEL KAVRAMLARI
İşçi Kavramı İş Kanunu işçiyi, bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişi olarak tanımlamıştır.
İş Kanunu’nun 2. maddesinde tanımlanan işçi kavramının unsurlarını aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:
İş sözleşmesinin varlığı
İşçi kavramından ve işçiden söz edebilmek için işçi ile işveren arasında bir iş sözleşmesinin bulunması gerekmektedir.
Bir işverene bağlı olarak çalışma
İş Kanunu’nun 8. maddesinde işçinin “bağımlı olarak iş gören kişi” olduğundan söz edilmektedir. Bağımlı olarak çalışma, sözleşmenin temel unsurlarından biridir. Buradaki bağımlılık ekonomik ve şahsi bağımlılıktır.
Bir işte çalışma Buna göre, bir kimsenin iktisadi yönden hizmet olarak değerlendirilebilen her faaliyeti bir iştir.
Ücret karşılığı çalışma İş Kanunu’nun 8. maddesi, bir kimsenin işçi sayılabilmesi için işi bir karşılık uğruna yapması gerektiğine işaret etmektedir. Bu karşılık para biçiminde tayin edilebileceği gibi bir eşya biçiminde de tayin edilebilir. Her bir fazla çalışılan saat için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle olur.
Çırak Mesleki Eğitim Kanunu’na göre, bir meslek alanında mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içerisinde geliştiren kişiye çırak denir Çıraklık sözleşmesi iş yeri sahibi ile çırak olacak kişinin velisi veya vasisi veya reşit ise çırak arasında yazılı şekilde yapılır (m.13). Çırakların 14 yaşını doldurmuş 19 yaşından gün almamış olmaları gerekir. Yine çırakların en az ilköğretim okulu mezunu olmaları ve yapacağı işe engel olmayan sağlıklı bir yapıya sahip bulunmaları gerekmektedir. Çıraklık süresi en ez 2, en çok 4 yıl olarakbelirlenmiştir. Çıraklara asgari ücretin %30’undan aşağı ücretin verilemeyeceği,ücretlerin her türlü vergiden muaf olduğu belirlenmiştir.
Stajyer
Stajyer, bir iş yerinde yapılan işleri öğrenmek ve uygulamayı izleyerek bilgisini geliştirmek için işveren yanında çalışan kişidir. Bunlar işçi sayılmadıkları gibi çırak da sayılmazlar. Çırak ile stajyer arasındaki temel fark, çırak temelden öğrenmeye başlarken, stajyer var olan bilgisini pratik açıdan geliştirir. Stajın en önemli özelliği, işverenin stajyere ücret ödeme yükümlülüğünün olmamasıdır.
İşveren
İşveren, bir iş sözleşmesine dayanarak her hangi bir işte ücret karşılığı işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişilere yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara denir
Alt İşveren Bir işverenden, iş yerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin veya işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu iş yerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren‐alt işveren ilişkisi denir. Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o iş yeri ile ilgili olarak bu kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur.”
Asıl İşveren‐ Alt İşveren İlişkisinin Şartları ve Bu İlişkinin Meydana Gelişi
Kanunun bu maddesinde sözü edilen sorumluluk kuşkusuz müteselsil sorumluluktur. Yani alt işveren nezdinde çalışan işçi, yaptığı işten doğan alacaklarını ve uğradığı zararlarını, alt işveren veya asıl işverenden dilediğine başvurarak tahsil etme hakkına sahiptir.
İş yerinde işçi çalıştıran asıl bir işverenin bulunması Yani bir iş yerinde yapılan çalışmalarda alt işveren‐asıl işveren ilişkisinden söz edebilmemiz için işverenin, iş yerindeki işinin tamamını bir başka işverene devretmemesi ve iş yerinde işçi çalıştırarak işveren durumunda kalması gerekmektedir.
Alt işveren işçilerinin çalışmasını münhasıran asıl işverene ait iş yerine tahsis etmiş olması
Alt işverenin mal ve hizmet üretiminin işyerinde yapılan işe ilişkin Olması
İşin gereğinden kaynaklanan veya teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren bir nedenle işin alt işverene verilmesi
Alt işveren işçilerini yalnızca asıl işverene ait iş yerinde çalıştırması
Alt İşveren‐Asıl İşveren İlişkisinin Sınırları ve Bunlara Aykırılığın Yaptırımı
Asıl işveren işçilerinin alt işveren tarafından çalıştırılamaması
Asıl işveren yanında çalışmış bir kişiyle alt işveren ilişkisinin Kurulamaması
Asıl işin bölünememesi
İşveren Vekili İşte iş yerinde işveren adına hareket eden ve işin, iş yerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimseye işveren vekili denir. işveren vekilinin iki unsuru bulunmaktadır. Bu unsurlardan biri işveren adına hareket etmek, diğeriise işin ve iş yerinin ve işletmenin yönetiminde görev almaktır.
İşveren Vekilinin Sorumluluğu Bununla birlikte işveren vekili, kanundan doğan yükümlülüklerini yerine getirmemiş ve iş yeri, idare tarafından kesilen idari para cezasına maruz kalmışsa bu para cezalarının sorumluluğundan işveren vekili kurtulamayacaktır. Aynı şekilde işveren vekili Ceza Hukuku kapsamında da sorumlu tutulacaktır. İş Kanunu’nun 2/5. maddesinde bu sorumluluk şöyle belirtilmektedir. “Bu kanunda işveren için ön görülen her çeşit sorumluluk ve zorunluluklar işveren vekilleri hakkında da uygulanır.”
İŞ YERİ VE İŞLETME KAVRAMI
İş Yeri İş Kanunu’nun 2. maddesinin 1 ve 3. fıkralarında iş yeri kavramıtanımlanmıştır. Buna göre; ” İşveren tarafından mal ve hizmet üretmek maksadıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime iş yeri denir.
İş Yerinin Devri İş yerinin devri durumunda, işçiyle devreden işveren arasında yapılan iş sözleşmesi bütün hak ve borçlarıyla devralan işverene geçer.
İş Yerinde İşçinin Hizmet Süresinin Bütünlüğü
İş Yeri Devrinin Sözleşmenin Feshine Etkisi“Devreden veya devralan işveren, iş sözleşmesini sırf iş yerinin veya iş yerinin bir bölümünün devrinden dolayı feshedemez ve devir işçi yönünden fesih için haklı sebep oluşturmaz.
İş Yerinin Kapatılmasıiş yerinin kapatılması ancak ekonomik nedenlerle veya arabulucu tutanağının tebliği üzerine kapatmayı gerektirici haklı nedenlerle yapılabilecektir.
İş Yeri Bildirme Mükellefiyeti
Bir iş yerini kurmak, devralmak veya iş yerinin çalışma konusunu değiştirmek ya da iş yerini bırakmak gibi durumlar, iş yeri bildirme yükümünü doğuran hâllerdir. Bunları sırasıyla görelim;
Bir iş yerini kurma Bir işyerini devralma İş yerinin çalışma konusunu değiştirme İş yerinde faaliyetin durdurulması
İşletme İşletme, iş yerinden daha geniş ve kapsamlı olan, birden çok iş yerindenmeydana gelen birimlere denir.
İŞ HUKUKUNUN KAPSAMI
İş Kanunu’nun amaç ve kapsamını düzenleyen 1. maddesinde, “Bu kanununamacı, işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir. Bu kanun, 4. maddedeki istisnalar dışında kalan bütün iş yerlerine, bu iş yerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konusuna bakılmaksızınuygulanır.” denilmiştir.
İstisnalar
Deniz ve hava taşıma işleri
Deniz ve hava taşıma işleri, kendine özgü nitelikleri olduğu için İş Kanunukapsamı dışında tutulmuştur
Elliden az işçi çalıştıran (elli dâhil) tarım ve orman işleri
Aile ekonomisi sınırları içinde kalan tarımla ilgili her çeşit yapı işleri
Evlerde yapılan el sanatları işleri
Ev hizmetleri
Çıraklar
Sporcular
Rehabilite edilenler
Esnaf ve Küçük Sanatkârlar Kanunu’ndaki tanıma uygun olarak üç
kişinin çalıştığı iş yerleri
Deniz İş Kanunu’nun Kapsamı
Deniz İş Kanunu’nun 1. maddesi bu kanunun uygulama alanını göstermektedir. Denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk bayrağını taşıyan yüz ve daha yukarı grostonluk gemilerde, bir iş sözleşmesi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında Deniz İş Kanunu’nun hükümleri uygulanacaktır.
Basın İş Kanunu’nun Kapsamı
Basın İş Kanunu’nun 1. maddesinde yer alan düzenlemeye göre, bu kanun hükümleri Türkiye’de yayınlanan gazetelerde, dergilerde, sürekli yayınlarda, haber ve fotoğraf ajanslarında, her türlü fikir ve sanat işlerinde çalışanlarla bunların işverenlerine uygulanır.
Türk Borçlar Kanunu’nun Kapsamı
Yukarıda sayılan kanunlar kapsamına girmeyen veya bu kanunların boşluk olarak bıraktığı durumlarda Türk Borçlar Kanunu’nun hizmet sözleşmesine ilişkin hükümleri uygulanacaktır.
ÖZET
- Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime iş yeri denir.
- İşverenin iş yerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelikyönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (iş yerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da iş yerinden sayılır.
- İşveren adına hareket eden ve işin, iş yerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur.
- Bir işverenden, iş yerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu iş yerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren‐alt işveren ilişkisi denir. Builişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o iş yeri ile ilgili olarak bu kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur.
- Asıl işverenin işçilerinin, alt işveren tarafından işe alınarak çalıştırılmaya devam ettirilmesi suretiyle hakları kısıtlanamaz veya daha önce o iş yerinde çalıştırılan kimse ile alt işveren ilişkisi kurulamaz. Aksi hâlde ve genel olarak asıl işveren alt işveren ilişkisinin muvazaalı işleme dayandığı kabul edilerek alt işverenin işçileri başlangıçtan itibaren asıl işverenin işçisi sayılarak işlem görürler.