BÜTÇE
Bütçeler ekonomik bir tablodur ama ayni zamanda siyasi birer metindir. Siyasi partiler programlarını yaparken, ayni zamanda hangi kesimden gelir alıp, hangi kesimlere ne kadar dağıtacağının da tercihlerini yapar, bunu halka açıklarlar Siyasi partiler buna göre halktan oy ister, iktidar oldukları takdirde yaptıkları bütçeleri de buna göre yaparlar. Yıllık bütçeler yasa olarak TBMM’den geçer ve bağlayıcı metinlerdir. Bütçe yasa tasarıları bir önceki yılın 17 Ekim tarihine kadar TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’na verilir. Komisyon ve TBMM genel kurulunda görüşülüp, yılbaşından önce TBMM’den geçmesi ve yasalaşması gerekir. Bütçe yasasında yazılı limitler özellikle harcama kalemi, belirli bir sapmanın üzerine çıkarsa, TBMM’den bitmeden yeni yasa geçirmek gerekir. Buna da “ek bütçe” adı verilir.
Bütçelerin gelirleri, kabaca; vergi gelirleri ve vergi dışı gelirlerden oluşur. Kamu malları ve işletmelerinin özelleştirilmeleri, buradan sağlanan gelirler vergi dışı gelirler kaleminde gösterilir.
Bütçelerin giderleri, kabaca; personel harcamaları, yatırım harcamaları ve transfer harcamalarından oluşur. Faiz harcamaları transferler kalemi içindedir.
Kamu dengesi; bütçe, KİT’ler, fonlar, mahalli idarelerden (belediyeler) oluşur. Toplam kamu dengesi tüm kamunun ekonomik faaliyetlerini kapsar. Türkiye’de genellikle kamu açığı bütçe açığının üzerindedir.
KAMU AÇIĞI, BORÇLANMA
Bizim gibi yüksek büyümeye ihtiyaç gösteren ama kaynakları sinirli olan ülkelerde olduğu gibi, Türkiye’de de yıllık bütçeler ve kamu dengesi genellikle açık verir. Bu açığın kapanması için izlenecek yol ve yöntemler bellidir. Borçlanma konusunda belirli kıstaslar vardır. Böylece politikacıların aşırı harcamaya girerek, ekonomideki dengeleri bozmalarının önünü kesmek istenmektedir. Borçlanmada kabaca iki yol vardır; iç borçlanma ve dış borçlanma.
Dış borçlanma; ülkeden ülkeye borç verilmesi yoluyla, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlardan borçlanılarak, Hazine’nin uluslararası piyasadan tahvil ihracı yaparak borçlanması yoluyla olabilir. Son dönemde daha çok uluslararası piyasalarda tahvil ihracı yoluyla borçlanılmaktadır.
İç borçlanma; tahvil ve bono ihracıyla yapılır. Tahvil ve bono birer borç senedidir. Hazine’nin yani devletin garantisi altında, devlete verilen borcun karşılığı alınan değerli kâğıtlardır. Tahvil 1 yıl ve daha uzun vadeli, bono ise 1 yıldan kısa vadeli borçlanma için verilen senettir.
Hazine tahvil satarken; belirli vadede sabit faizli kâğıt satabilir, enflasyona endeksli, kurlara endeksli “değişken faizli tahvil” ihracı da yapılabilir. Bu seçim, piyasaların beklentisine bağlı olarak değişebilir.
Hazine kâğıdı alacak olanlar, bankalar aracılığı ile Merkez Bankası’nda yapılan ihalelere katılırlar. Burada talepler ile satılacak tahvil miktar arasında bir denge oluşur, bu denge üzerinden belirlenen uygun faiz oranlarıyla satış yapılır.
ENFLASYON
Enflasyon fiyatların genel olarak ve sürekli biçimde yükselme eğiliminde olması demektir. Ancak fiyat artışı yani belirli bir mal ya da hizmetin fiyatının belirli bir dönem artması anlamında da kullanılır. Enflasyonu ölçmek için mecburen belirli endeksler oluşturulmuştur. Herkesin bu endekslerde yaralan tüketim kalıplarına ayni oranda uyması beklenemez ancak böyle bir hesaplama için de belirli bir harcama sepeti oluşturulmak zorundadır. Bu sepetler Türkiye çapında yapılan hane halkı tüketim harcamaları araştırmasına göre yapılır. Çok sayıda harcama kalemi, belli ağırlıklarla bu endeks sepeti içinde yer alır. Herkesin enflasyonu farklıdır çünkü herkesin harcama kalemleri ve ağırlıkları farklıdır. Ancak endeksler enflasyonda eğilimi görmek için önemlidir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Türkiye’nin resmi istatistik kurumudur. Enflasyon endekslerini hazırlayıp, her ay hesaplayıp açıklamak da TÜİK’in görevidir. TÜİK’in yansıra İstanbul Ticaret Odası (İTO) gibi başka kuruluşlar da enflasyon eğilimini belirleyecek özel endeksler kullanabilir.
ÜFE: Üretici fiyat endeksidir. Bir ay içinde ithalat fiyatları ve fabrika satış fiyatlarında ne kadarlık artış olduğunu gösterir. Eski adi Toptan eşya fiyat artış endeksidir (TEFE). Genel olarak toptan eşyadaki fiyat artışı olarak bilinir.
TÜFE: Enflasyonu asıl gösteren endeks olarak bilinir. Çünkü tüketicinin satın aldığı fiyatların bir içinde ne kadar arttığın da düştüğünü gösterir. Eski adı tüketici fiyat endeksidir (TÜFE).
MERKEZ BANKASI – PARA POLİTİKASI
Merkez bankalarının görevi fiyat istikrarını sağlamaktır. Bunun için para politikası uygularlar ve enflasyonun belirli hedef içinde kalmasını sağlamaya çalışırlar. Bütçeyle birlikte Hükümet ve Merkez Bankası ortak olarak yıllık enflasyon oranları hedeflerler. Merkez Bankası bu hedefe göre enflasyon hedefini tutturmak için para politikası belirler ve uygular.
Çağdaş ülkelerde Merkez bankaları bağımsızdır. Bağımsızlık gereklidir çünkü politikacıların enflasyonu körüklemek pahasına harcamaları artırma eğilimi hep vardır. Mevcut iktidarın yerine toplumun uzun vadeli çıkarlarını sağlamak için Merkez Bankası teknik gereklilikler içinde kalmak zorundadır. O nedenle Merkez Bankası bağımsızlığı çok önemlidir. Türkiye’de Merkez Bankası bağımsızlığı yasal olarak nihayet sağlanmıştır. Ancak diğerleri gibi bu hükümetin de Merkez Bankası’nın işine karışarak müdahale ettiği sık sık görülmektedir. Merkez bankalarının enflasyon hedefini korumak için kullandığı asıl para politikası kısa vadeli faiz oranlarıdır. Merkez Bankası kısa vadeli faiz oranları belirleyerek, bunu düşürüp artırarak, piyasalara talebin kısılması ya da artırılması sinyalini verir, bunun için gereken para miktarını ayarlar.
Hükümetler ise hep ekonominin canlı olmasını, talebin yüksek olmasını, bunun da kendilerine seçimlerde oy sağlamasını isterler. Ancak bu eğilim ile enflasyon hedefi birbiriyle çeliştiğinde Merkez Bankası’nın faiz oranlarını yükseltmek başta olmak üzere devreye girerek duruma müdahale etmesi gerekir. İşte son dönemde Merkez Bankası’nın gerektiği kadar faiz artırmaması ya da geç kalmasında Hükümetin etkili olduğu, dolayısıyla Merkez Bankası bağımsızlığının zedelendiği eleştirileri bu nedenle gündeme geliyor.