Cümlenin ögelerine geçmeden önce söz öbeklerini bilmende fayda var. Çünkü cümlenin ögeleriyle ilgili sorular genellikle cümleyi ögelerine doğru ayırıp ayıramadığını ölçmek ile ilgili sorulur. Cümle ögelerine ayrılırken söz öbekleri asla bölünemez.
SÖZ ÖBEKLERİ (KELİME GRUPLARI)
*Söz öbeği, aynı soruya grup halinde cevap veren birden fazla kelime demektir. Yani tek kelimeyle söz öbeği kuramayız.
*İsim tamlamaları, sıfat tamlamaları, ikilemeler, deyimler, yardımcı eylemle kurulan fiiller ve fiilimsi grupları söz öbeği oluşturur. Cümle ögelerine ayrılırken bunları asla bölmemeliyiz.
1) İsim Tamlamaları:
* Bir ismin benzerlerinden ayırt edilebilmesi için başka bir isimle kurmuş olduğu söz öbeğidir.
*İsim tamlamalarında iki isim arasında “ait olma, ilgili olma” anlamı vardır.
* İsim tamlamaları “neyin, kimin, ne?” sorularına cevap verirler.
ÖRNEK: Ali’nin kardeşi oldukça başarılı bir öğrencidir.
AÇIKLAMA: Kim? Ali’ nin kardeşi ( Kimin kardeşi sorusuna cevap verdiği için ayrıca aitlik bağı olduğu için isim tamlamasıdır.)
ÖRN: Bahçe duvarı geçen hafta yapılmış.
AÇIKLAMA:Ne? Bahçe duvarı ( “Ne duvarı?” sorusuna cevap verdiği için ayrıca “ ilgili olma, ait olma” anlamı taşıdığı için isim tamlamasıdır.)
Aşağıdaki isim tamlamalarını bulalım.
Dağ yolunda ilerliyorduk.
Bilgisayar ekranı donmuştu.
Hepimiz filmin sonunu beğenmiştik.
2) Sıfat Tamlaması
*Bir ismin benzerlerinden ayırt edilmesi için bir sıfatla kurmuş olduğu söz öbeğidir.
* Sıfat tamlamalarında bir ismin “özelliği” belirtilir ya da isim “sayı, soru, işaret” gibi anlamlarla tamamlanır.
* Sıfat tamlamaları “nasıl, hangi, kaç” sorularına cevap verirler.
ÖRN: Dün giydiği kazak ona çok yakışmıştı.
AÇIKLAMA :Ne? Dün giydiği kazak/ “kazak” isimdir. “Hangi kazak?” dediğimizde “ dün giydiği” cevabını alıyoruz. “Hangi” sorusuna cevap verdiği için sıfat tamlamasıdır
ÖRN: Geçen hafta yapılan sınav çok zordu.
AÇIKLAMA: “Ne zordu?” “Geçen hafta yapılan sınav “.(“Hangi sanav?” sorusuna cevap verdiği için sıfat tamlamasıdır.)
ÖRN: İçeriye genç bir kadın girdi.
“Kim? “”Genç bir kadın “( “Nasıl kadın?” sorusuna cevap verdiği için sıfat tamlamasıdır.)
ÖNEMLİ BİLGİ : Bazı cümlelerde isim tamlamaları ile sıfat tamlamaları iç içe geçerek b söz öbeği kurabilir.Bu durumda söz öbeğinin tamamını birlikte almalıyız, söz öbeğinibölmemeliyiz.
ÖRN: Boğaziçi’nin eşsiz manzarası görenleri büyülüyordu.
AÇIKLAMA: “Büyüleyen ne?” Boğaziçi’nin eşsiz manzarası ( “Boğaziçi’nin manzarası” isim tamlamasıdır.” Eşsiz” sözcüğü nitelik belirttiği ve “nasıl?” sorusuna cevap verdiği için sıfattır. Bu üç kelime birbiriyle ilgili olduğu için ve aynı soruya birlikte cevap verdiği için bölünemez.)
PRATİK BİLGİ: Bazen karşına “Hangisinin öznesi veya yüklemi isim/ sıfat tamlamasından oluşmuştur?” gibi sorular çıkabilir. İsim tamlaması ile sıfat tamlamasını karıştırmamalısın. İsim tamlamaları, “neyin, kimin, ne” sorularına cevap verir; sıfat tamlamaları ise “ nasıl, hangi, kaç” sorularına cevap verir. Ayrıca isim tamlamaları “aitlik, ilgili olma” anlamları taşırken sıfat tamlamaları ya özellik ya da sayı, soru, işaret, belgisizlik belirtir.
Aşağıdaki cümlelerde geçen sıfat tamlamalarını bulalım.
Kaldırımdaki insanlar amaçsızca dolaşıyor.
Şu ötedeki ev bizim.
Önceki sınavlarda çıkmış soruları mutlaka çözelim
3) Deyimler
* Deyimler en az iki kelimeden oluşur.
* Deyimler genellikle mecaz anlamlıdır.
* Deyimler söz öbeğidir, cümle ögelerine ayrılırken deyimler asla bölünmez.
ÖRN: Onu görünce etekleri tutuştu.
ÖRN: Haberi alınca ağzı kulaklarına varmıştı.
4) İkilemeler
* İkilemeler anlatıma güç kazandırmak için kullanılır.
* İkilemeler arasına hiçbir noktalama işareti giremez.
* İkilemeler söz öbeğidir, cümle ögelerine ayrılırken ikilemeler bölünemez.
ÖRN: Askerler yolda yavaş yavaş ilerliyorlar.
ÖRN: Konuları sindire sindire çalışmalıyız.
5) Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
* Yardımcı eylemlerimiz”et-, ol-” fiilleridir. Bu fiiller kendinden önceki isimle birleşerek bir hareketi yani eylemi karşılıyorsa söz öbeği oluşturmuştur ve bölünemez.
ÖRN: Çocuk geçen gün hasta oldu. (hastalandı.)
ÖRN: Olanları anlatınca herkesi rezil etti. (utandırdı)
ÖRN: Beni de toplantıya davet etti. (çağırdı)
ÖNEMLİ BİLGİ: “ et-, ol-“ fiilleri her zaman yardımcı eylem olarak kullanılmaz. Ayırt etmek için bu kelimeleri mastar halleriyle ( -mek ile) kendinden önceki kelimeyle kullanmalısın.
ÖRN: Düğün geçen yaz oldu.
AÇIKLAMA: “ oldu” sözcüğü tek başına kullanılımıştır. “ yaz olmak” diye kullanım yoktur.
ÖRN: Önerdiğimiz son teklife razı oldu.
AÇIKLAMA:”ol-“ yardımcı eylemdir. Çünkü “razı olmak” diye bir kullanım vardır.
Aşağıdaki cümlelerde geçen “et-“ eylemlerinden hangisi yardımcı eylemdir?
Bu araba yüz bin eder.
Bence onu bu konuda razı eder.
6) Fiilimsi Grupları
* Fiilimsiler bazen kendinden önceki ve sonraki kelimelerle söz öbeği kurabilirler. *Cümle ögelerine ayrılırken fiilimsi grupları asla bölünmemelidir.
ÖRN: Kitap okumak insanı geliştirir. (Ne? Kitap okumak)
ÖRN: Sen gelmeden önce herkes gitti. ( Ne zaman? Sen gelmeden önce)
ÖRN: Olayların bu noktaya varacağını önceden tahmin etmedik. ( Neyi? Olayların bu noktaya varacağını)
ÖNEMLİ BİLGİ: Fiilimsilerle ilgili 2018 ve 2019 LGS’de soru sorulmadı ancak TEOG’da bu konuya dair sorular çıktı. Sorulan sorular genellikle cümleyi ögelerine ayırırken söz öbeklerinin bölünemeyeceğini bilip bilmediğinize dairdi. Bu sebeple şunu asla unutmayın: Cümle ögelerine ayrılırken “tamlamalar, ikilemeler, deyimler, yardımcı eylemle kurulan birleşik fiiller ve fiilimsi grupları” asla bölünmez.
Aşağıdaki söz öbeklerinin altını çizelim.
Dönülmez akşamın ufkundayız.
Geçen hafta yapılan sınav çok zordu.
Karşı kaldırımda yürüyen adam mahallemizin en yaşlısıdır.
Çamurlu yollarda bata çıka ilerliyorduk.
O kimseye minnet etmez.
Haberi alınca içi içine sığmadı.
Şu kaldırımda bekleyen öğrenci bizim sınıfımızdandır.
Dün okuduğum kitap çok güzeldi.
Öğretmenimiz sınav yapılmadan hemen önce kuralları hatırlattı.
İstanbul’un en güzel semtinden ev almış.
CÜMLENİN ÖGELERİ
DİKKAT: Cümlenin ögeleri konusuna geçmeden önce görev sözcüğünün öge sözcüğü ile aynı anlama geldiğini bilmende fayda var. “Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi farklı görevdedir?” denildiğinde farklı olan ögeyi bulmalısınız.
* Cümlenin ögeleri temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere iki ana başlık altında toplanır.
A)TEMEL ÖGELER
Temel ögeler özne ve yüklemdir. Cümle kurabilmek için temel ögelerin olması yeterlidir, yardımcı ögelere gerek yoktur.
1)Yüklem:
Yüklemle ilgili bilmen gereken dokuz temel kural ve aklından çıkarmaman gereken üç önemli nokta vardır.
1.Yapılan iş( fiil cümlesi) veya verilen yargıdır.(isim cümlesi)
2-Yüklem isim de olabilir fiil de olabilir.(fiiller kip-şahıs eki alarak, isimlerse ek eylem alarak yüklem olurlar.)
ÖRN: Ümran, Seda, Aleyna sınavdan yüz aldılar.(fiil cümlesi.)
ÖRN: İnönü Ortaokulunun dans gösterisi etkileyiciydi.(İsim cümlesi)
3-Cümlenin en önemli ögesidir, tek başına cümle kurabilir. Ancak yüklem olmadan cümle kurulmaz.
ÖRN: Ben (gizli özne) /Geliyorum.
AÇIKLAMA: Yukarıdaki cümlede geliyorum yüklemdir, gizli özne” ben”dir. Cümle oluşturabilmek için temel ögelerin olması yeterliydi. O halde “geliyorum” tek başına cümledir.
4-Yüklemi bulmak için herhangi bir soru sormak gerekmez. Ancak diğer ögeleri(özne, nesne, tümleçler) bulmak için yükleme sorular sorulmalıdır.
5-Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.(sıralı ve bağlı cümleler)
ÖRN: Arkadaşımız okula gelmedi, sınava girmedi.
6-Yüklem genelde cümlenin sonundadır (kurallı cümle) ancak başında veya ortasında da olabilir.(devrik cümle)
Hüseyin bugün derslere katıldı. (kurallı)
Hüseyin derslere katıldı bugün. (devrik)
7-Tek bir sözcük yüklem olabileceği gibi sözcük grubu(deyimler, ikilemeler, tamlamalar, yardımcı eylemle kurulan birleşik kelimeler) da yüklem olabilir. Yani yüklem tek sözcükten oluşmak zorunda değildir.
ÖRN: Onu görünce hepimiz çok şaşırdık.
ÖRN: Seni soran, kardeşimin sınıf arkadaşıydı.
ÖRN: Onu görünce ağzı kulaklarına vardı.
8-Cümlenin tamamı yüklem olabilir.(Genellikle isim cümlelerinde bu durum geçerlidir. Çünkü isim cümleleri tamlama kurar ve tamlamalar söz öbeği oldukları için bölünemezler.)
ÖRN: Yeşillik arasında kaybolmuş şirin bir kasabadaydık.
AÇIKLAMA:” Kasaba” isimdir. “Yeşillik arasında kaybolmuş şirin bir “söz grubu da sıfattır. Sıfat tamlaması olduğu için cümlenin tamamı yüklemdir.
9-Tüm sözcük türleri yüklem olabilir.
ÖRN: Zor zamanlarında beni destekleyen kişi sendin. (Zamir)
ÖRN: Başarının tek anahtarı çalışmaktır. (Fiilimsi)
ÖRN: Az önce sinema salonunun önündeydi. (İsim tamlaması)
ÖRN: Emir, uslu ve zeki bir öğrencidir. (sıfat tamlaması)
ÖRN: Derslere olan ilginizi(!) fark ediyorum. (yardımcı eylemle kurulan birleşik fiil)
ÖNEMLİ BİLGİ: Cümlenin yüklemi bulunurken “söz öbeklerine” (deyimlere, ikilemelere, tamlamalara, yardımcı eylemlerle kurulan birleşik fiillere) dikkat etmeliyiz , onlar “asla ayrılmaz.”(UNUTMA!)
ÖNEMLİ BİLGİ: Cümlenin sonunda “et-“ veya “ol-“ fiili varsa dikkatli olmalısın çünkü yüklemin “birleşik fiil” olma ihtimali çok yüksektir.
ÖNEMLİ BİLGİ : Cümlenin yüklemi “isimse” dikkatli olmalıyız çünkü isimler “tamlama(isim tamlaması, sıfat tamlaması)” kurarak söz öbeği şeklinde yüklem olabilirler.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini bulalım, yüklemlerin altlarını çizelim.
Karşıdan karşıya geçen yaşlı kadına yardım etti.
Okulun en iyi basketbol oyuncusuydu.
Bu şarkı kulaklarımızın pasını sildi.
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Mahalledeki eski komşumuzdu Halil amca.
Arkadaşları içinde en sevdiği oydu.
Bağlanmayacaksın bir şeye öyle körü körüne.
Ceviz ağacının dalları sarkmıştı cevizlerin çokluğundan.
Modern şehirlerden birisidir turizm şehrimiz Antalya.
Boğaziçi’nin en güzel yerindedir.
Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır.
Kadın, çocuğunu çok merak ediyordu.
Babamın çantası, arabanın bagajındaydı.
Soru:1) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem isim tamlamasından oluşmuştur?
A)Zayıfların sırtına basarak yükselme, yükselmenin en alçakçasıdır.
B)Geçmişlerini hatırlamayanlar onu yinelemeye mahkumdur.
C)Gerçekten mutlu olanlar iyi insanlardır.
D)Mutluluğu tatmanın tek çaresi onu paylaşmaktır.
Soru 2) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem yanlış gösterilmiştir?
A)Kahramanı olmayan bir ulusun geleceği de olamaz.
B)Felaket içinde karar verebilmek yarı kurtuluştur.
C)En büyük zaman hırsızı kararsızlıktır.
D)Mutlu doğmak, zengin doğmaktan iyidir.
Soru 3)Aşağıdaki cümlelerin hangisi sadece yüklemden oluşmuştur?
A)Ortaköy Camisi 1853 yılında yapılmıştır.
B)Boğaziçi’nin en güzel yerindedir.
C)Cami, iki kısımdan oluşuyor.
D)Oldukça zarif bir yapı olan cami, barok üslubundadır.
2)ÖZNE
–Bir cümlede bildirilen işi yapan, (fiil cümlesi) yüklemin bildirdiği yargıyı üzerine alan kişi veya varlıktır.(isim cümlesi)
–Cümlede yüklemden sonraki en önemli ögedir bu sebeple yüklemden hemen sonra özne bulunur.
-Özneyi bulabilmek için fiil cümlelerinde “-en kim?” “-en ne?” isim cümlelerinde ise “olan kim?” “olan ne?”soruları sorulur. ( yüklemi bulmak için kim /ne sorularını sorarsan nesne ile karıştırabilirsin.)
ÖRN: Engin markette kasa bölümüne bakıyor. Bakan kim?-Engin
Yüklem
ÖRN: Kontrolden çıkan araç diğerine çarpmış. Çarpan ne?-Kontrolden çıkan araç
Yüklem
ÖRN: Irmak kitap bölümünden sorumludur. Sorumlu olan kim?-Irmak
Yüklem
ÖRN: Sevgi’nin yazlığı deniz kenarındadır. Deniz kenarında olan ne?-Sevgi’nin yazlığı
Yüklem
UYARI: Özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi tek sözcükten de oluşabilir, söz öbeğinden(isim tamlaması, sıfat tamlaması) de oluşabilir.
ÖRN: Ali bugün okula gelmedi.
Özne Yüklem
ÖRN: Ali’nin en yakın arkadaşı iyi kalpli biridir.
Özne Yüklem
Özne gerçek özne ve sözde özne olmak üzere ikiye ayrılır.
A)Gerçek Özne:
İkiye ayrılır.
1)Açık Özne: İşi yapan bilinir ve cümlede yazılı şekilde bulunur.
Aysun Hoca, yine basit sorular hazırlamış.
Gerçek/Açık özne Yüklem
2)Gizli Özne: İşi yapan bilinir ancak cümlede yazılı şekilde bulunmaz. Gizli özneyi yüklemdeki şahıs eklerinden bulabiliriz.
ÖRN: Sınavda başarılı olacağıma inanıyorum. İnanan kim?- ben(gizli özne)
Yüklem
ÖNEMLİ BİLGİ: Gizli özne asla öge sıralamasına dahil edilmez.(UNUTMA!)
ÖRN: Dün akşam ablamla çarşıya çıktık.
Öge Dizilişi: ZT/ZT/DT/Y (dört ögelidir, gizli özne olan biz dahil edilmez sıralamaya)
B)Sözde Özne:
–İşin kim tarafından yapıldığı bilinmez.
–İşten etkilenen öge (nesne) özne yerine geçmiştir.
–Sadece fiil cümlelerinde sözde özne vardır.( İsim cümlelerinde gerçek özne bulunur.)
–Yüklemde mutlaka –“l” “-n” eki bulunur.
ÖNEMLİ BİLGİ: Etken, işteş, dönüşlü çatılı fiillerde ve isim cümlelerinde gerçek özne;(açık,gizli) edilgen çatılı fiillerde ise sözde özne bulunur. (UNUTMA!)
ÖNEMLİ BİLGİ:”…tarafından” ya da “-ca” kalıpları cümledeki öznenin türünü( edilgen oluşunu) değiştirmez. “…tarafından” ve “…ca” kalıplarının bulunduğu kelime veya kelime grupları görev olarak zarf tümlecidir.(UNUTMA!)
Hırsızlar/ polis tarafından/ yakalandı.
Sözde özne Z.T Y
Sokaklar/ belediyece/ temizletildi.
S.Ö Z.T Y
ÖNEMLİ BİLGİ: Hemen her türlü kelime gurubu veya sözcük türü özne olabilir.
Orhan en yakın arkadaşımdır. (isim)
Sen, bütün bunların sorumlususun.(zamir)
Çalışkan, planlı çalışandır.(adlaşmış sıfat)
Köyün muhtarı amcasıymış.(isim tamlaması)
O kitap, güzel bir kitaptı.(sıfat tamlaması)
Çalışmak, bizim görevimizdir.(Fiilimsi/isim fiil)
Evden oraya gitmek kolay değil.(Fiilimsi grubu)
UYARI :Bazı cümlelerde özne kullanılmayabilir.(Yüklem edilgen çatılıysa ve durum belirtiyorsa o cümlenin öznesi de yoktur.)
ÖRN: Yarın/ Ankara’daki düğüne/ gidilecek.
Z.T Y.T Y
AÇIKLAMA: Yukarıdaki cümle edilgen çatılı olduğu için gerçek özne(açık/gizli özne) bulunmaz, gitmek durum belirttiği için nesne alamaz o halde cümlede özne yoktur.
ÇOK ÖNEMLİ: Yüklem dışındaki ögeleri bulmak için yükleme doğru sorular sormak önemlidir. Yanlış soru sorarsan soruyu doğru çözme imkanın maalesef olamaz.
PRATİK BİLGİLER:
1-Bir cümle çok uzunsa öznesi muhtemelen virgüle ya da noktalı virgüle ilk rastladığın bölümdür.(Virgül uzun cümlelerde özneyi belirtmek için kullanılırdı, hatırla!)
ÖRN:Unutmak, insana bahşedilmiş en güçlü duygudur.
Özne Yüklem
2- Yüklemi isim olan cümleler çoğunlukla sadece temel ögelerden(özne/yüklem) oluşur. Virgül koyma ihtiyacı duyduğun bölüm öznedir.
ÖRN: Çınar ağacının dalları, sağlamdır.
Özne Yüklem
3- Özne veya diğer hiçbir öge “-nin” ile bölünemez çünkü “-nin tamlayan ekidir “tamlanananı “buluna kadar bölünemez.
ÖRN: Hiçbir işe yaramıyor gibi görünen bu telefonun/ birçok özelliği var.(yanlış)
ÖRN: Hiçbir işe yaramıyor gibi görünen bu telefonun birçok özelliği/ var. (doğru)
Aşağıdaki cümlelerin öznelerini bulalım ve türlerini (gerçek özne, sözde özne) belirtelim.
Arabayı kullanan eski komşusuydu.
Elbet bir gün Fatma’yla buluşacaktık.
Umutlarımızın bile bizi terk ettiği günler içimizi yakıyordu.
Hiçbir işe yaramıyor gibi görünen bu telefonun birçok özelliği var.
Yeni aldığı balık biraz hasta gibiydi.
Kural dışı hareket yapan oyuncu, sarı kartı gördü.
Bütün mahalle iki saat içinde ilaçlandı.
İyi insan çevresindeki olaylara karşı duyarlı olandır.
Sınav tarihi herkese aynı anda duyuruldu.
Zeynep, bütün söylenenleri üzerine alınmış.
Rize’deki selde yine köprüler yıkılmış.
Saatin çıkardığı ses beni rahatsız etmişti.
Çevre düzenlenmesi görevliler tarafından yapıldı.
Dolabın kapısı kilitliydi.
Uzun boylu, genç biri kapıyı açtı.
Soru:
(1)Şair, dilden koparmak istediklerinin azamisini koparır. (2) Şiir, dilin kendi iç üretkenliğinin sonsuz sayıda bileşimleri girerek bu doğurganlığını gerçekleştirir. Dilin doğduğu yer şairin bilincidir. (3) Parıltı halindeki bilinç, kendi yankısını buluncaya kadar arayışını sürdürür.(4) Yankısını bulan ses, tamlığını kazanmış ve dilden dilediğini koparmıştır. Ancak bu kopuş dilin bütün sınırlarını ve imkânlarını zorlayan bir kopuştur.
Yukarıdaki paragrafta numaralanmış cümlelerin hangisinin öznesi yanlış işaretlenmiştir?
A)1 B)2 C)3 D)4
Soru: Aşağıdaki altı çizili sözlerden hangisi özne görevinde kullanılmamıştır?
A)Haberleşme aygıtları icat edilmeden önce insanlar birbirleriyle haberleşmek için davullar, ateş, büyük borular, çanlar ve aynalar kullanıyorlarmış.
B)Telsiz cihazlar arasındaki bağlantı, bir cihazdan diğerine uzayda yol alan radyo dalgaları gönderilerek sağlanır.
C)Uzaya yerleştirilen uydular sayesinde radyo, televizyon ve telefon mesajları daha uzak mesafelere daha net ulaşıyor.
D)Otomatik santraller icat edilince istediğiniz numaraya başkalarının yardımı olmadan ulaşmanız mümkün hale geldi.
B)YARDIMCI ÖGELER
Üç tane yardımcı öge vardır(nesne, yer tamlayıcısı, zarf tamlayıcısı)
1)Nesne (Düz Tümleç):
Öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır. İkiye ayrılır.
a)Belirtili Nesne:
–Yükleme sorulan “neyi, kimi, nereyi “ sorularının cevabı belirtili nesneyi verir.
–Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu” belirtme hal ekini(-ı/-i)” alır.
ÖRN: Annem/ yemeği /hazırlıyor.
Yüklem
Hazırlayan kim?=annem( gerçek özne)
Neyi hazırlıyor?= yemeği( belirtili nesne)
ÖRN: Göksu/ teyzesini /çok/ seviyor.
Y
Seven kim?=Göksu(gerçek özne)
Kimi seviyor?=teyzesini(belirtili nesne)
b)Belirtisiz Nesne:
–Yükleme sorulan “ne?” sorusuna cevap verir.
–Belirtme hal eki(-ı/-i) almaz.
ÖRN: Kardeşim /benden/ bayram harçlığı/ istedi.
Yklm
İsteyen kim?=Kardeşim(Gerçek özne)
Ne istedi?=Bayram harçlığı(belirtisiz nesne)
ÖRN: Arda Mert “İki gün sonra gelirim.” dedi.
Y
Diyen kim?=Arda Mert(gerçek özne)
Ne dedi?= “İki gün sonra gelirim.” (nesne)
UYARI: Doğrudan anlatımlarda tırnak içindeki ya da virgülle ayrılmış alıntı söz genellikle nesne olur.(UNUTMA!)
ÖNEMLİ BİLGİ: Edilgen çatılı fiillerde ve dönüşlü fiillerde nesne bulunmaz.(Edilgen çatılı fiillerde nesne sözde özne olur; dönüşlü fiillerde işten etkilenen zaten öznedir, işten etkilenen farklı bir öge yoktur.) UNUTMA!
Sınav sonuçları açıklandı.
Y
Açıklanan ne?=Sınav sonuçları( Sözde özne )
AÇIKLAMA: Yukarıdaki cümlede açıklayan kişiyi söyleseydi sınav sonuçları işten etkilenen yani nesne olurdu ancak işi yapan bilinmediği için nesne sözde özne olmuştur.
ÖNEMLİ BİLGİ: Geçişsiz çatılı fiillerde ve yüklemi isim olan cümlelerde nesne bulunmaz.(UNUTMA!)
DİKKAT: Nesneyi özneyi bulduktan sonra bulmalısın aksi takdirde özne ile karıştırabilirsin.(UNUTMA!)
UYARI: Hemen her türlü kelime veya kelime grubu nesne olabilir.
Hacer’i yakından tanırım.(İsim)
Seni Ankara’dan aramışlar.
Çalışkanı herkes sever.(Adlaşmış sıfat)
Gidince köyün muhtarını sorduk.(isim tamlaması)
Artık çalışmak istemiyoruz.(fiilimsi)
Kaçanları her yerde arıyorlar.(adlaşmış sıfat fiil)
İyi bir üniversiteye gitmek istiyor.(fiilimsi grubu)
Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtisiz nesne kullanılmıştır?
A)Bir gazete yazısı okuyordum geçen gün.
B)Okullarımız okuma kültürünü geliştirmeli.
C)Yeni hikaye kitabını çıkarmış yazar.
D)Yaşlandıkça daha çok seviyorum uyumayı.
Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru nesneyi buldurmaya yöneliktir?
A)Oraya giderken yanımıza ne alalım?
B)Sözünü ettiğin festival ne zaman yapılacak?
C)Ülkemizin doğu sınırı nereden başlıyor?
D)Seni üzen şey nedir?
UYARI: Bu tarz sorularda sorulan soruya cevap verilir ve cevap cümleye yerleştirilip soru belirten sözcük cümleden çıkarılır. Verdiğin cevap hangi ögeyi karşılıyorsa soru o ögeyi bulmaya yöneliktir.
Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı türde bir nesne bulunmaktadır?
A)Mustafa Kemal, çocukların gelecekleri ile ilgili ne söylemiş?
B)Sergideki muhteşem tabloları kimin yaptığını soruyorlar.
C)Bıktırdı bu mahallenin bitmeyen kavgaları, gürültüleri bizi.
D)İzlediği maçta hangi takımı desteklediğini söylemedi.
Soru: (1)Sanatın temel ilkeleri çerçevesinde bugünün dünyasında genel olarak sanat çevrelerine bir göz atarsak Türk sanatı açısından günümüz platformunun oldukça hareketli ve karmaşık görüntüler sergilediği görülür. (2)Doğru bir analiz yapabilmek için konuya bugünün objektifini takarak ama medya ve iletişim araçlarının kuşatmasından kurtularak bakabilmeliyiz.(3)Gerek teorik ve tarihi bilgilerin geliştirilmesinde gerekse geniş ve ufuklu bir perspektiften bakan derin görüşlü çabalara ihtiyacımız vardır. (4)Sanatçının asıl yalın olarak kendi içimize bakabilmesi gerekir ancak bu şekilde hayata ve sanata yeni ve değerli yorumlar katabilir.
Yukarıdaki paragrafta numaralanmış cümlelerin hangilerinde nesne kullanılmıştır?
A)1 B)2 C)3 D)4
Soru: 1.Öğrenmenin yaşı yoktur, derler.
2.Güneşte kaldıkça gözü kamaştı.
3.Sınav öğrenciyi heyecanlandırır.
4.Tavşankanı çayımızı içtin mi?
Bu cümlelerden hangisinde nesne yoktur?
A)1 B)2 C)3 D)4
2)Yer Tamlayıcısı(Dolaylı Tümleç):
–Yükleme sorulan “kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden, nereye, nerede, nereden” sorularına cevap veren ögedir.
–Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka ismin”-e, -de, -den” hali bulunmalıdır.
Bu dosyaları Hasan Bey’e verin.
Y
Kime verin?= Hasan Bey’e(Yer tamlayıcısı)
Kâğıtlar ağaçtan üretilir.
Y
Neyden üretilir?=ağaçtan(yer tamlayıcısı/dolaylı tümleç)
Dayım köyden bugün gelecek.
Y
Nereden gelecek?=köyden
ÖNEMLİ BİLGİ: İsmin “–e,-de,-den” halini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir. Bu ekleri alan sözcük ne zaman –niçin sorularına cevap veriyorsa zarf tümlecidir. (UNUTMA!)
Merakından soru üstüne soru soruyor.
Y
Niçin soruyor?=merakından(zarf tümleci)
Eylülde yönetim kurulu yeniden toplanacak.
Ne zaman toplanacak?=eylülde(zarf tamlayıcısı)
Aşağıdaki cümlelerde bulunan yer tamlayıcılarını bulalım.
Arkadaşıma bir mektup yazacağım.
Öğretmenimiz buna dikkat çekti.
Erzincan’a gideceğiz yaz tatilinde.
Ders kitabım Efe’de kalmış.
Bunda anlaşılmayacak bir şey yok.
Piknik alanlarında yangın çıkıyor.
İtiraz bina sahiplerinden geldi.
Bu meyveler uzak ülkelerden geliyor.
Trenden inerken etrafına büyük bir dikkatle bakıyordu.
Doğu cephesinde büyük zaferlere ulaşıldı.
Soru:(1)Sığır, koyun, keçi, antilopların boynuzları “keratin” adı verilen sert bir maddeyle kaplı içi boş bir kemikten oluşur. (2)Bu hayvanların boynuzları doğumdan hemen sonra oluşur.(3)Her yıl, kemik yapının çevresinde yeni bir keratin kılıf oluşur. (4)Sığır, koyun, keçi ve antilopların boynuzlarında dallanma yoktur.
Yukarıdaki metinde numaralandırılmış cümlelerden hangisinde yer tamlayıcısı yoktur?
A)1 B)2 C)3 D)4
Soru:
1. Mutfağa girdiğimde tüm sıkıntılarımı unutuyorum.
2.Modern şehirlerden birisidir turizm şehrimiz Antalya.
3.Bisküvi parçalarından oluşan dondurmaya bayıldık.
4.Tatlı söz, güzelliğimize güzellik katan en önemli unsurdur.
Numaralanmış cümlelerin hangisinde yet tamlayıcısı kullanılmıştır?
A)1 B)2 C)3 D)4
Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangisinde altı çizili bölüm yer tamlayıcısı değildir?
A)Ülkemizin her bölgesinde fedakâr insanlarımıza rastlıyoruz.
B)Muhteşem güzelliklere sahip köylerimizde nüfus güvenliği artmaktadır.
C)Bu kitap insanın içine bir tür sevinç ve huzur veriyormuş.
D)Fırında ekmek pişirmenin sırlarını ustamdan öğrendim.
3)Zarf Tamlayıcısı(Zarf Tümleci)
–Yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde, ne ile, kim ile, nereye?” sorularına cevap verir.
ÖNEMLİ BİLGİ: Bir cümlede zarf fiil eki alan kelime veya edat grubu varsa mutlak zarf tümleci var demektir.(UNUTMA!)
Üzülme diye sana söylemedik.
Z.T
Haber vermek için koşarak gelmiş.
Z.T Z.T
Seni ilk gördüğümde çalışkan olduğunu anlamıştım.
Z.T
UYARI: Nereye sorusu hem zarf tamlayıcısı hem de yer tamlayıcısı bulunurken sorulur. Nereye sorusu sorduğumuzda “içeri, dışarı, ileri, geri, yukarı, aşağı, öte, beri” cevabını alıyorsak zarf tamlayıcısını bulmuş oluruz. Bu sözcükler ismin”-e, -de, -den,” eklerini alırsa yer tamlayıcısını bulmuş oluruz.
Hasan Bey, az önce dışarı çıktı.
Z.T
Hasan bey az önce dışarıya çıktı.
Yer Tamlayıcısı
Aşağıdaki cümlelerde geçen zarf tamlayıcılarını bulalım.
Arada sırada bizim mahalleye uğrardı.
Sesini iyice yükselterek konuşmasına devam etti.
Son zamanlarda beni aramaz oldu.
Küçük kız duvarın dibine çökerek ağladı.
Nisa az önce işlerini bitirip içeri girdi.
İçeri gir ve ben demeden dışarı çıkma.
Soru:”Hayata gözlerimizi açar açmaz bir öğrenme sürecine başlıyoruz.”
Yukarıdaki cümlenin zarf tamlayıcısı aşağıdakilerden hangisidir?
A)açar açmaz
B)gözlerimizi açar açmaz
C)hayata gözlerimizi açar açmaz
D)hayata gözlerimizi açar açmaz öğrenme sürecine
Soru:(1)Edebiyat sahnesine çıkan şairler ve yazarlar, bu sahnede boy göstermeden evvel birtakım provalar yaparlar. (2)Şiir ya da nesir türünde yahut gazete çevresinde gelişen edebi metinler yazarak kendi çizgilerine şekil verirler ve çıktıkları bu yolda kendilerini bulurlar. Edebiyat, bu bağlamda bir yolculuk olarak değerlendirilebilir ve bu yolculukta engeller olmazsa olmazdır.
(3) Her engel , sanatçıyı bir kademe daha geliştirir. (4) Sanatçıyı kendi kalem faaliyetlerini gerçekleştirirken daha dikkatli, daha eleştirel, daha özenli olmaya sevk eder.
Yukarıdaki paragrafta numaralanmış cümlelerin hangisinde zarf tamlayıcısı yanlış gösterilmiştir?
A)1 B)2 C)3 D)4
ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
Cümlenin ögeleri bulunurken kimi zaman basit hatalar yaparız. Yaptığımız basit hatalar soruyu yanlış çözmemize neden olur. Cümlenin ögeleri ile ilgili soruları doğru çözebilmek için aşağıda belirttiğim on bir kuralı adın, soyadın gibi bilmelisin.
1-Öğeler bulunurken “YÖNTEM” kuralına dikkat edilmelidir.(Önce yüklem daha sonra sırasıyla özne, nesne, tümleçler bulunmalıdır.) UNUTMA!
ÖRN: Ayşe,/ seni /dün /sinemada/ görmüş.
Görmüş=yüklem
Gören kim?= Ayşe(Gerçek özne)
Kimi görmüş? seni(nesne)
Nerede görmüş? sinemada(yer tamlayıcısı)
Ne zaman görmüş? dün(zarf tamlayıcısı)
2-Yükleme sorulan soruların hangi ögeyi buldurmaya yönelik olduğunu çok iyi bilmeniz gerekir.
ÖZNE: “olan kim/olan ne?” ya da “-en kim, -en ne?”
BELİRTİLİ NESNE :”neyi/kimi?”
BELİRTİSİZ NESNE: “ne?”
YER TAMLAYICISI(DOLAYLI TÜMLEÇ):”neye,neyde, neyden, nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden?”
ZARF TAMLAYICISI: “ne zaman, nasıl, neden, niçin, niye, ne kadar, neyle, kimle, nereye?(içeri, dışarı, ileri, geri, aşağı, yukarı, öte, beri.)
3-Herhangi bir öge tek sözcükten oluşabileceği gibi birden fazla sözcükten de oluşabilir. (UNUTMA!)
ÖRN: Seni/ dün /gördüm.
ÖRN: Seni aramadığımı/ dün eve giderken/ fark ettim.
ÖRN: Zehra’nın kalemi,/ Masume’nin çantasında/ kalmış.
4- Söz öbekleri(deyimler, ikilemeler, edat grupları, yardımcı fiille oluşan birleşik fiiller, isim ve sıfat tamlamaları) tek bir ögedir, parçalanamaz.
ÖRN: Seni öyle görünce aklım gitti. (deyim)
Y
ÖRN: Akşamki yemek güzel değildi.
Y
ÖRN: Yaşlı teyzeye yardım ettik. (Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiil)
Y
ÖRN: Buse koşa koşa yanıma geldi. (ikileme)
Z.T
ÖRN: Seni görmek için geldim. (fiilimsi grubu)
Z.T
Çocuğun gözleri yemyeşildi.
Ö
5-Tamlamalar ve deyimler iç içe girdiklerinde bölünmez, bir bütün olarak alınır.
ÖRN: Ayşe’nin etekleri zil çalıyor.
Y
6- Hiçbir öge “-nin” diye bölünemez.(-nin isim tamlaması kurar tamlananı söyleyene kadar öge bölünmez.)
ÖRN: Köyümün serin sularını, yeşil ovalarını özledim.
Belirtili Nesne
7- Bir cümlede aynı ögeden birden fazla olabilir.
ÖRN: Onu görünce, elindeki işi bırakıp ona sarıldı.
Z.T Z.T
8-Soru cümlelerinde ögeleri bulmak için soruya cevap verilmesi karışıklığı önler.
Seni arayan kimmiş? Beni arayan Sema’ymış.
Y
Arkadaşların bize ne zaman gelecek? Arkadaşlar bize 13.00’te gelecek.
Z.T
9–Cümle dışı unsurlar (Ara söz/ara cümleler, seslenmeler, ünlemler, bağlaçlar ve onay bildiren sözcükler) hiçbir soruya cevap vermezler. Öge dizilimine dahil edilmezler.
ÖRN: Dünya yıkılsa, emin ol, bu cephe yıkılmaz.
ÖRN: Hey! Saat kaçta yola çıkarız?
ÖRN: Tamam, yarın akşam yola çıkarız.
ÖRN: Geldi ve gitti.
10- Alıntı cümleler(tırnak içine alınan ya da virgülle ayrılan cümleler) ayrı ayrı ögelere ayrılmaz, genellikle bulundukları cümlelerin nesnesi durumundadır.
Muhsin amca “Huzur varsa gerisinin bir önemi yoktur.” dedi.
Belirtisiz nesne
11- “Kimin?” Neyin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Böyle bir soru sorduysanız tamlamayı bölmüş olursunuz, ki tamlamalar bölünmez, soruyu yanlış çözersiniz.
ÖRN: Nazlı’nın telefonunun camı kırılmış.
ÖRN: Kimin telefonunun camı kırılmış yanlış? Nazlı’nın (özne) yanlış
Kırılan ne? Nazlı’nın telefonunun camı(özne) doğru
10- Sıralı ve bağlı cümleler en az iki cümleden oluşur ve her cümle kendi arasında ögelerine ayrılmalıdır.
ÖRN: Asya, annesi arayınca gitti; Rugayye birazdan gelir.
Ö Z.T Y Ö Z.T Y
11-Ögeler bulunurken sadece yükleme soru sorabiliriz. Fiilimsiye asla soru sorulmaz.(UNUTMA!)
ÖRN: Seni gördüğüme çok mutlu oldum.
Fiilimsi yüklem
Kimi gördüğüme?=seni (nesne) yanlış.
fiilimsi
Niçin mutlu oldum? Seni gördüğüm için(zarf tamlayıcısı) doğru.
Yüklem
PRATİK BİLGİLER
1-Uzun bir cümle varsa muhtemelen virgülü ilk gördüğün bölüm öznedir.(Virgül uzun cümlelerde özneyi ayırmak için kullanılırdı, hatırla!)
2- Bir cümlede zarf fiil eki alan bir kelime varsa ya da edat(için, kadar, -den dolayı, ile…) varsa ö cümlede zarf tümleci vardır.
3-İsim cümleleri genellikle sadece temel ögelerden(özne, yüklem) oluşur.
4-Edilgen çatılı cümlelerde nesne yoktur çünkü nesne sözde özne olmuştur.
5- İsmin “-i” halini alan sözcük büyük ihtimalle nesne ; ismin “-e, -de, -den” halini alan sözcük ya yer tamlayıcısı ya da zarf tamlayıcısıdır? (ne zaman, nasıl sorusuna, neden sorusuna cevap veriyorsa zarf tamlayıcısıdır.)
ÖNEMLİ BİLGİ: İsmin hal/durum eklerini(-i, -e, -de, -den) alan bir sözcük özne ya da belirtisiz nesne olamaz. Çünkü ismin” –i hali” ni alan sözcük belirtili nesne; “-e, -de, -den” halini alan sözcük ise yer tamlayıcısı ya da zarf tümleci olarak kullanılır.
Aşağıdaki cümleleri ögelerine ayıralım, ögelerin ismini yazalım.
Ayvalık çarşısında her perşembe Pazar kurulur.
Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak.
O, benim milletimin yıldızıdır.
Bir zaman dünyaya bir adam gelmiş.
Ömrünü çeviriye adayan adam, dilimize elliye yakın yapıt kazandırmıştır.
Ayağından çarıklar dökülür parça parça.
Gözyaşların çürütür gömleğinin kolunu.
Meyan kökü kazarmış babam kırlarda.
Geleceğe umutla bakan ve zorluklar karşısında yılmayan bir gençti.
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.
Bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak.
“Bu işte çok para var.” Diye düşünerek seçmedim bu müziği.
Toplantı salonunda bu konuyu bir köşeye çekilerek uzun uzun konuşmuşlardı.
Kuşkonmaz, saksıda yetiştirilen, uzun saplı, ince ve küçük yapraklı bir süs bitkisidir.
Sanayisi gelişmiş ülkelerde bu tür sorunlar hızla çözülür.
Şimdi çıkacak karşıma arkadaşım, mektebe gitmek için çıktığımız şu yoldan.
Duvardaki çatık kaşlı resim her yana aynı anda bakar.
Yolumun karanlığa saplanan noktasında beni bekleyen bir hayal görüyorum.
Ağır ceza reisi duruşmaya girerken safir bir göz yapışıyor kırmızı yakasına.
Günümüzde insanlar günde en az beş saatlik bir süreyi televizyon izlemeye ayırıyorlar.
Bu yol sizi hiç ummadığınız bir anda bambaşka yerlere götürür.
İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür bazen.
Gönlümüzü fetheden pop müziği sanatçısı, bu kez şarkılarını yeni bir yorumla seslendiriyor izleyicilerine.
İyi insanlar, bütün sıkıntılarını sevdiklerine hiç çekinmeden anlatırlar.
Filmde, balıkçılıkla geçinen ihtiyar bir adamın yaşamı, ilgi çekici bir biçimde anlatılıyor.
Orada gördüğüm tablolar, bana çocukluğumda yaşadığım yerleri bütün ayrıntılarıyla anımsattı.
CÜMLE DIŞI UNSUR
Cümlenin herhangi bir ögesi olmayan, hiçbir soruya cevap vermeyen unsurlardır. Öge sıralaması yapılırken dikkate alınmaz. Cümle dışı unsurlar beş tanedir.
1.Bağlaçlar
Seni affedebilirim lakin bir daha buralarda gözükme.
Yanınıza gelmek istedim fakat telefonlarınıza ulaşamadım.
2. Hitap İfadeleri, Seslenmeler
Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma sakın.
Ey insanlar! Birbirinizi üzmeyin.
Akyol, işin bitince buraya gel.
3. Ara Sözler
Bu şehir– başka şehirlere benzemez- çocukluğumun en güzel yıllarının geçtiği yerdir.
Boyun ağrılarım– soğuklardan olmalı- kış aylarında çok artıyor.
4. Ünlemler
Of, bugün yapılacak olan sınavı unuttum.
Hey, beni bekleyin.
5. Onay Bildiren Sözcükler
Evet, konuyu çok iyi anladık.
Hayır, sizinle toplantıya katılamam.
Aşağıdaki cümlelerde geçen cümle dışı unsurları bulalım.
Gençler, vatan sizden çok şey bekliyor.
Hey, burada ne işin var?
Çünkü eve geldiğimde evde kimse olmuyordu.
Başımın ağrısı yazları, sıcaklardan olmalı, daha da artar.
Arka sıradakilerden biri, gözlüklü olanı, bir soru sordu.
Ben üzerime düşeni yaptım ancak bu yeterli gelmedi.
Mehdi, yerine otur.
CÜMLEDE VURGULU ÖGE
Vurgu üç durumda sözcüğün kendisinde iki durumda bir önceki sözcüktedir.
1. Cümlede” -se” şart eki alan sözcük varsa vurgu o sözcüğün üzerindedir.
İşler zamanında biterse tatile gideceğiz. (zarf tamlayıcısı)
2. Cümlede soru anlamı kazandıran sözcük varsa(ne zaman, nereye, nasıl, niçin, ne kadar, kim, ne…) vurgu soru anlamı katan sözcüğün üzerindedir.
Kim söyledi sana bunu? (özne)
Misafirler nereden gelecek? (dolaylı tümleç)
3. Cümlenin yüklemi isimse ve cümlede şart eki ve soru anlamı katan sözcük kullanılmamışsa vurgu yüklem üzerindedir.
Kırtasiyedeki işi kitapları sınıf sınıf raflara dizmekti. (Yüklem)
4. Cümlenin yüklemi fiil ise vurgu yüklemden önceki sözcüktedir.( cümle devrik ve yüklem cümlenin başındaysa vurgu yine yüklemde olur.)
Uğur’ u bu sene yüzme kursuna ailesi göndermiş. (özne vurgulanmış)
5. “mi” soru edatı ve “de” bağlacı vurguyu kendinden önceki sözcüğe atar.
Denemede Doğukan mı birinci olmuş? (Özne vurgulanmış)
UYARI: Cümledeki vurgulu ögeyi bulurken öncelikle cümlede “soru anlamı katan sözcük, -se şart eki, mi edatı, de bağlacı” bulunuyorsa onlar esas alınır . Bunlar yoksa cümlenin yüklemine göre(isim veya fiil oluşuna göre) vurgulu öge bulunur.
Aşağıdaki cümlelerde geçen vurgulu ögeleri bulalım.
Çocuklar güldü dışarıda yağan kara bakarak.
Genişçe bir koridordan geçerek salona girdi.
Görüşme, beklediğimizden uzun sürdü.
Çıktık hemen evden hiç oyalanmadan.
Çarşıda seni Sena görmüş.
Bugün hava gerçekten soğuktu.
Bu çizimi yapan kişi, Nida’dır.
Ne zaman geliverdin sen?
Ankara’dan mı gelecek misafiriniz?