Ünite Tarih İçinde Türk Edebiyatı
Edebiyat Tarihi: Edebiyat tarihi medeniyet tarihinin en önemli kısmıdır. Bir milletin uzun asırlar esnasında geçirdiği hissi ve fikri gelişmeyi edebiyat çatısı altında toplanır.
Edebiyat tarihi o dönemde yaşanılan herşey hakkında bilgi verir. Olaylar kişiler hatta devletler arası ilişkiler edebi metinlerden bakılarak bilgi sahibi olunabilir.
Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasındaki Ölçütler
Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasında; dil anlayışı, dini hayat, kültürel farklılaşma, sanat anlayışı, coğrafya değişimi, lehçe ve şive ayrılıkları etkili olmuştur.
2.Ünite Destan Dönemi Türk Edebiyatı
(İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı)
a)Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (Şiir)
* Kopuz adı verilen sazla dile getirilir.
* Milli ölçü olan hece ölçüsü kullanılır.
* Nazım birimi dörtlüktür.
* Dönemine göre sade bir dili vardır.
* Yarım uyak kullanılır.
* Daha çok doğa, aşk, ölüm konuları işlenmiştir.
1) Koşuk: Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve kahramanlıktır. Sığır denilen süreç avlarında söylenen şiirlerdir.
2)Sagu: Yuğ adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişinin ardından söylenir.
3)Sav: Dönemin özlü sözleridir.
Önemli Not:
* Koşuk’un halk edebiyatındaki karşılığı koşma divan edebiyatındaki karşılığı gazeldir
* Sagunun halk edebiyatındaki karşılığı ağıt divan edebiyatındaki karşılığı ise mersiyedir.
* Sav’ ın günümüz karşılığı ise atasözleridir
* Destan’ ın halk edebiyatındaki karşılığı yine destan, divan edebiyatındaki karşılığı mesnevi günümüz edebiyatındaki karşılığı ise romandır.
a) Olay Çevresinde Oluşan Metinler
1) Destan: Ulusların yazı öncesi oluşmuş olağanüstü olaylarla doğaüstü kahramanlıklarla yüklü öyküleyici özellikler taşıyan uzun şiirlerdir.
İnsanlar ilk çağlarda toplum ve doğa olaylarını anlamakta güçlük çektiler her olay onlara önce Tanrı’ yı düşündürdü. Onlara göre gök gürlemesi Tanrı’ nın hiddetiyle ; yıldırımlar ve kasırgalar Tanrı’ nın insanlara verdiği cezalardı. İnsanlar her doğa olayını korkuyla karışık bir hayranlıkla izledi. Bu durumları insanlar birbirine anlatarak ekleyerek destanları oluşturdu.
Özellikleri:
* Toplumun ortak görüşleri yansıtılmıştır.
* Olağanüstü özellikler bulunmaktadır.
* Uzun yazılardır.
* Kahramanları seçkin kişilerdir.
* Dili sadedir.
* Savaş, deprem, yangın… konularını oluşturur.
a) İlk Türk Destanları
1) Altay-Yakut Dönemi
* Yaratılış Destanı
2) Sakalar Dönemi
* Alp Er Tunga Destanı
* Şu Destanı
3) Hun Dönemi
* Oğuz Kaan Destanı
4) Göktürk Dönemi
* Bozkurt Destanı
* Ergenekon Destanı
5) Uygur Dönemi
* Türeyiş Destanı
* Göç Destanı
b) İslamiyetin Kabulünden Sonraki Türk Destanları
1) Karahanlı Dönemi
* Satuk Buğra Han Destanı
2) Kazak-Kırgız Kültür Dönemi
* Manas Destanı (En uzun destandır)
3) Türk-Moğol Kültür Dönemi
* Cengizname Destanı
4)Tatar-Kırım
* Timur ve Edilge Destanları
5) Selçuklu Beylikler ve Osmanlı Destanları
* Seyit Battal Gazi Destanı
* Danişment Gazi Destanı
* Köroğlu Destanı
Yazılı Edebiyat (8.yy-11.yy)
* Türkler arasında yazının kullanıldığı devirlerde başlayan bir edebiyattır.
* Eldeki en eski ürünler 5. ve 6. yüzyıla ait Yenisey Irmağının kenarında bulunan Kırgızlara ait mezar taşlarıdır (balbal). Fakat bu yazıtlar bir metin örneği olmadığından ilk yazılı eserler olarak kabul edilmez.
* İlk yazılı eser 8. yüzyılda yazılmış olan Köktürk Abidesi (Orhun Yazıtlarıdır).
Köktürk Abidesi (Orhun yazıtları) *Anı Örneğidir
* İlk yazılı eserimizdir.
* 8. yüzyılda yazılmıştır.
* 38 harften oluşan Köktürk alfabesi kullanılmıştır.
* Moğolistanda yer alır.
* Nutuk örneğidir.
* Kelimelerin tamamına yakını öztürkçedir
* Çin tehlikesinden ve devlet olabilme geleneğinden bahseder.
* Tonyukuk yazıtı, Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı en önemli yazıtlardır.
* Bu yazıtları ilk kez çeviren Danimarkalı dilci Vilhelm Thomson’ dır.
Uygur Metinleri
Köktürk Devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur Devletinden kalma eserlerdir.
Bu dönemde oluşturulan metinlerin büyük bölümü budizm ve maniheizm temalı kutsal metin- lerdir. Önemli bir kısmı Moğolca yada Çince’ den çevrilen bu metinlerin en önemlileri şunlardır:
a) Altunışık (altın ışık): Budizmin kutsal kitabıdır. 700 sayfadan oluşur. Budizm felsefesini anlatır.
b) Sekiz Yükmek (Sekiz Cennet): Budizm inancını ve felsefesini anlatır
c) Irg Bitig (Fal Kitabı):
d) Riyamkara ve Papamkara Hikayesi:
Ünite İslam Uygarlığı Çevresinde Gelişen Türk Edebiyatı
1) 11. ve 12. Yüzyılda İslamiyet ve Türk Kültürü
Türklerin İslamiyeti kabul ettikten sonra yaşayış biçimlerinde, sanat eserlerinde ve edebi eserlerinde köklü değişiklikler olmuştur.
Türkçeye arapça ve farsça kelimeler girmeye başlamıştır. Eserlerin pek çoğu dini içerikli olup islamiyeti yayma amacı taşımıştır.
İslamiyeti kabul eden ilk topluluk Karluklar olup İslamiyeti kabul eden ilk Türk Devleti işe Karahanlılardır. Bu dönemde yazılan eserler Karahanlı Türkçesiyle (Hakaniye Lehçesi) yazılmıştır.
2) İslami Dönemlerde İlk Dil ve Edebiyat Ürünleri (11. ve 12. yy.)
1) Kutadgu Bilig
* Yusuf Has Hacip tarafından 1070 yılında yazılmıştır.
* Mutluluk veren bilgi anlamına gelir.
* İlk Siyasetname özelliği taşır.
* İslami edebiyatın ilk ürünü sayılır
* Mesnevi nazım biçiminin kullanıldığı ve aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eserimizdir.
* Kavramların kişiler aracılığıyla anlatılması alegorik bir anlam kazanmasını sağlamıştır.
* İçerisinde dörtlüklere de yer verilmiştir
* Türk atasözlerine ve bilgece sözlere yer verilmiştir.
* Eser Hakaniye (Karahanlı) Türkçesiyle yazılmıştır.
* Eserde Kün Togdı, Ay Togdı, Ögdülmiş, Odgurmuş isimleri yer alır.
Adı Eserdeki Konumu Temsil Ettiği Kavram
Kün Togdı Hükümdar Adalet – Kanun
Ay Togdı Vezir Mutluluk
Ögdülmüş Vezirin Oğlu Akıl
Odgurmuş Vezirin Oğlunun Arkadaşı Akıbet-Kanaat
2) Atabet-Ül Hakayık
* Gerçeklerin eşiği anlamına gelir.
* 12.yy Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
* Konusu din ve ahlaktır.
* Didaktik bir eserdir.
* Mesnevi tarzında yazılmış aruz ölçüsü
kullanılmıştır.
* Beyitler ve dörtlüklerle yazılmıştır.
* Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmıştır.
3) Divan-ı Lugat-i Türk
* Türk dilleri sözlüğü anlamına gelir.
* 1072-1074 yıllarında Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
* Yazılış amacı Araplara Türkçeyi öğretmektir.
* Türkçe’ nin Arapçadan üstün bir dil olduğunu ortaya koyar.
* İslamiyet öncesindeki Türkler hakkında bilgiler içerir.
* İlk sözlüğümüzdür.
* Şiirlere ve atasözlerinede yer verilmiştir.
* Aruz ölçüsünun kullanıldığı ilk eserdir. (edebiyatımızda)
* Kitabın sonunda Türklerin yaşamış olduğu yerler hakkında bir harita bulunur.
4) Divan-ı Hikmet
* 12. yüzyılda Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
* Hikmetli sözler anlamındadır.
* Allah aşkı ve Peygamber sevgisi işlenmiştir.
* Aruz ve hece ölçüsü kullanılan yerler ve bölümler yer alır.
* Hem beyit hem de dörtlükler kullanılmıştır.
* Sade bir dili vardır.
* Didaktik bir eserdir.
* Karahanlı Türkçesi ile yazılmış olup Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.
3) Oğuz Türkçesinin Anadoludaki İlk Ürünleri(13. ve 14. yy)
A) Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler
1) İlahi
* Allah’ ı övmek ve dua etmek amacı ile yazılan dini tasavvuf halk edebiyatı nazım biçimidir.
* Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3 ile 7 arası değişir.
* Hece ölçüsünün 7′ li, 8′ li, 11′ li hece ölçüsü kullanılmıştır.
* Genelde şiirin içinde şairin mahlası yer alır. (mahlas takma ad demektir)
* Kendine özgü bir söyleyiş tarzı vardır.
* Akıla gelen en önemli şair Yunuıs Emre’ dir.
* Tarikatlarına göre farklı adlar alır. Mevrevilerde ilahi, Bektaşilerde nefes, Alevilerde deme, Gülşerilerde tabuğ, Halvetilerde durak adını alır.
2) Nefes
* Bektaşi şairlerinin yazdığı tasavvuf şiirleridir.
* Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı 3 ile 8 arasında değişir.
* Hz. Muhammed’ e ve Hz. Ali’ ye övgüler de yer alır.
* Hem aruz hem hece vezniği ile yazılabilir.
* Pir Sultan Abdal en önemli temsilcisidir.
3) Gazel
* Divan edebiyatı nazım şekillerindendir.
* Aşk, şarap, kadın ve tabiat konuları işlenir.
* Beyit sayısı 5-15 arası değişir.
* Kaafiye şeması aabaca şeklinde devam eder.
* Gazelin ilk beyitine matla, son beyitine makta; en güzel beyitine Beyt’ ül Gazel, şairin isminin geçtiği beyite taç beyit denir.
* Bütün beyitlerde aynı konu işliyorsa yek ahenk gazel denir.
* Bütün beyitler aynı söyleyiş özelliğine sahipse yek avaz gazel denir.
* Gazellerde bütün güzelliğine değil parça güzelliğine önem verilir.
* Fuzuli, Baki, Taşlıcalı Yahya, gazel türünde örnekler vermiştir.
* Divan edebiyatından şairlerin büyüklüğü yazmış oldukları gazellere göre belirlenir.
B) Olay Çevresinde Oluşan Edebi Metinler
1) Battalname
* 12. yüzyılda Daninşmentliler Devletinin hükümdarının başından geçen olayları anlatan esere denir.
* Yapılan mücadele ve dövüşler anlatılır. Battal Gazi Destanı da denilebilir.
* 12. ve 13. yüzyılda yazıya geçirildiği tahmin edilmektedir.
2) Dede Korkut Hikayeleri
* Asıl adı Kitab-ı Dede Korkut Ala Lisan-ı Taife-i Oğuzhan’ dır.
* 12 hikayeden oluşur.
* Nazım Nesir karışıktır.
* Anlatımda açık ve zengin bir dil vardır.
* Bütün hikayelerde dini unsurlar görülür.
* Kahramanlar dövüşlerini Allah ve Peygamber sevgisi için yapar.
* Doğruluk, adalet, güzellik vurgulanır.
* Kadınların eşlerine saygıları ve itaatkarlıkları vurgulanır.
* Her hikaye öğüt vericidir.
* 12, 13 ve 14. yüzyıllarda Doğu Anadolu ve Azerbaycan’ da yaşayan Müslüman Oğuz Boylarını anlatır.
* 14 ve 15. yüzyıl yazıya geçirildiği tahmin edilmektedir.
* Hikayelera adını veren Dede Korkut yaşlı herkesin saygı gösterdiği çocuklara isim koyan akıl danışılan bir kahramandır. Kitabın yazarı değildir.( bu önemli bak hep karıştırılır)
3) Daninşmentname
* Türklerin Anadolu’ yu fethettiğini anlatan destandır.
* 12. yüzyılda söylenmeye başlanmış 13. yüzyılda yazıya geçirilmiştir.
* Battal Gazinin soyundan olan Daninşment Ahmet Gazi ‘ nin kahramanlıkları ve Bizans, Haçlılar ve Ermenilerle olan mücadeleyi anlatır.
* Daninşment Ahmet Gazi’ nin en büyük gayesi Hristiyanları hak dinine çağırmaktır.
* Battalname’ nin devamı niteliğindedir.
4) Mesnevi
* Divan edebiyatının nazım şekillerindendir.
* Her çeşit konu işlenebilir.
* Günümüz romanın karşılığıdır.
* Kelime anlamı ikili yada ikişerdir.
* İran edebiyatından alınmıştır.
* Divan edebiyatının en uzun nazım şeklidir. 20-2500 beyite kadar çıkabilir.
* 5 tane mesnevisi olna ” Hamse ” sahibi denir.
* Kaafiye şeması aabbcc… şeklinde devam eder.
* Mevlana, Fuzuli, Şeyhi, Nabi ve Şeyh Galip bu alanda önemlidir.
* Önemli mesneviler şunlardır:
Ahmedi —> İskendername
Süleyman Çelebi–> Mevlid
Şeyhi –> Harneme, Hüsrev ü Şirin
Nabi –> Hayrabat
Fuzuli –> Leyla ve Mecnun
Şeyh Galip –> Hüsnü Aşk
C) Öğretici Metinler
* Konuları din, tasavvuf, İslam mankıbeleri, tıp ve tabiattır.
* Dili açık ve saadedir.
* Cümleler kısadır.
* Manzum ve mesnevi olarak yazılmıştır.
*Fabl türünde örnekler vermiştir.
* İlk öğretici metinimiz Kutadgu Bilig’ dir.
* Kutadgu Bilig, Divan-ı Hikmet, Atabet-ül Hakayık, Garipname, Daninşmentname, Battalname bu gruba girer.
– 13. ve 14. yy Öğretici Metinler 2 ye ayrılır:
1) Tasavvuf Metinler: 13. ve 14. yüzzyıl tasavvufi metinler İslamiyetin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Asıl amaç sanat yapmak değil İslamiyeti yaymak ve öğretmektir. Bu dönemde Mevlana’ nın mesnevisi ön plana çıkmıştır.
2) Nasrettin Hoca Fıkraları: Kısa, nükteli, güldürücü hikayelere fıkra denir. Ders vermek, bir dünya görüşünü savunmak, eğlenmek için söylenir. Edebiyatımıza 13. yüzyılda Nasrettin Hoca Fıkraları ön plana çıkmıştır. Fıkralarda Nasrettin Hoca kıvrak zekasıyla ön plana çıkar.
4) 15. Yüzyıl dan 19. Yüzyılın Ortalarına Kadar Osmanlı Edebiyatı
Divan Edebiyatının Tarihi Gelişimi
Divan edebiyatı Türklerin İslamiyeti kabulünden sonra edebiyatımıza girmiş yazılı edebiyattır. Arap ve Fars edebiyatının etkisi vardır. Bu edebiyatta Arapça ve Farsça kelimelerin edebiyatımıza girmelerinin yanında anlatış biçimleride edebiyatımıza gitmiştir.
Bu edebiyata Divan Edebiyatı denmesinin sebebi şairlerin eserlerini ” Divan ” adı verdikleri defterde toplamalarından kaynaklanmaktadır.
Divan edebiyatına saray edebiyatı, enderun edebiyatı, Osmanlı edebiyatı, yüksek zumre edebiyatı, yüksek zümre Osmanlı edebiyatı… da denilmektedir. Divan edebiyatında her zaman nazım (şiir) nesir (düz yazı) göre ön plandadır.
Divan edebiyatı 13. yüzyılda Hoca Dehhani tarafından başlar bu edebiyat 16. ve 17. yüzyılda zirveye ulaşmış Fars ve Arap edebiyatınıda geçmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemini kaybetmiş yerini tanzimat edebiyatına bırakmıştır.
Divan edebiyatında Fuzuli, Baki, Nedim, Süleyman Çelebi, Şeyh Galip… Önemli sanatçılardır.
Divan edebiyatında erkek şairler ön plandayken 19. yüzyılda birkaç bayan şairde ortaya çıkmıştır.
Divan Edebiyatının Genel Özellikleri:
* Nazım birimi genellikle beyittir.
* Aruz ölçüsü kullanılmaktadır.
* Dili Arapça, Farsça ve Türkçe karışımı olan Osmanlıca’ dır.
* Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
* Nazım nesire göre ön plandadır.
* Tarih yazıları, benkıbeler (dini hikayeeler), tezkireler, (biyografi) münşeatler, (mektuplar) Nesihatnameler nesir alanında yazılan yazılardır.
* Şiirlerde konu önemli değildir anlatış biçimi önemlidir.
* Soyut bir edebiyattır. (Güzeller ve doğa hayalidir)
* Arap ve İran edebiyatının etkisindedir.
* Sanatlara bolca yer verilir.
* Kalıplaşmış sözleri (maznun) yer verilir.
a) Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (şiirler)
Divan şiirinin özellikleri
* Aruz ölçüsü kullanılmıştır.
* Göz için kaafiye anlayışı vardır.
* Tam ve zengin kaafiye kullanılmıştır.
* Arap ve Farsça tamlamalar sık kullanılmıştır.
* Nazım birimi beyittir.
* Dili ağırdır sanatlı söyleyişlere yer verilir.
* Şiirlerin başlığı yoktur. Şiirin nazım biçimi şiirin başlığını verir.
* Aşk, şarap, Allah aşkı konuları ağırlıklıdır.
* Bütün güzelliğine değil parça güzelliğine bakılır.
* Soyut konular işlenir.
* Sanat için sanat anlayışı vardır.
* Duygu ve düşünceler genelde manzumlara aktarılır.
* Şairler mahlasını (takma ad) son beyitte vermiştir.
Gazel: Aslı Arapça olan gazel sözcüğü kadınlarla sevgi üzerine arkadaşlık, dostluk etmek demektir. Edebiyat terimi olarak güzellikten, aşktan, onun yüzünden çekilen acılardan, içkiden söz eden küçük şiir anlamına gelir. Divan edebiyatında çok kullanılan nazım biçimidir.
Özellikleri:
* Beyit sayısı 5-15 arası değişir.
* Kaafiye şeması aa ba ca… devam eder.
* Gazelin ilk beyitine matla, son beyitine makta denir.
* Gazelin en güzel beyitine Beyt-ül Gazel denir.
* Şairin mahlasının bulunduğu beyite ise taç beyit denir.
* Bütün beyitler aynı söyleyiş güzelliğine sahip ise yek avaz gazel denir.
* Aruz ölçüsü ile yazılır.
* Bazı gazellerin matladan sonra gelen beyitler mısra ortalarında bölünebilir. Bu şekilde iç kaafiye ortaya çıkartılır. Böyle gazellere ise musammat gazel denir.
* Fuzuli, Baki, Taşlıcalı Yahya, Şeyh Galip…
*
Kaside:
* Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılan şiirlerdir.
* En az 33, en çok 99 beyitten oluşur.
* Kaafiye şeması gazel ile aynıdır.
* Gazel gibi ilk beyitine matla, son beyitine makta, şairin adının geçtiği beyite taç beyit, kasidenin en güzel beyitine Beyit-ül Gazel denir.
* Dize ortalarında kaafiyeli olan kasidelere musamma kaside denir.
* Fuzuli, Baki, Nefi, Ahmet Paşa önemli kaside yazarlarıdır.
* Kasidenin 7 bölümü vardır:
a) Nesip veya Teşbib (önsöz-başlangıç)
b) Girüzgah (giriş)
c) Madhiye (asıl konunun işlendiği yer, övgü yeri)
d) Tagazül (Gazel söylendiği yer)
e) Fahriye (şairin kendisini övdüğü yer)
f) Taç (şairin adının geçtiği yer)
g) Dua (dua edilen kısım)
* Kasideler nesip bölümünde işlenen konulara göre gruplandırılır:
Bahriye: Baharın geldiği anlatılır.
Iydiye: Bayram anlatılır.
Sıthiyye: Kış ayı anlatılır.
Ramazanniyye: Ramazan ayı anlatılır
Rahsiye: Atlar anlatılır.
Sayfiye: Yaz ayı anlatılır.
* Kasideler konularına göre şu şekilde ayrılabilir:
Tevhid: Allah’ ın birliği anlatılır.
Münacaat: Allah’ a yalvarmak dua etmek amacıyla yazılan kaside.
Naat: Peygamberimizi övmek için yazılan kasidelerdir.
Hicviye: Dönemin yöneticilerini eleştirmek için yazılan kasidelerdir.
Mesnevi:
*Fars edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir nazım biçimidir.
* Binlerce beyitten oluşabilir. Her beyit kendi içerisinde faafiyelidir. (aabbcc şeklinde devam eder.)
* Aruzun kısa kalıplarıyla yazılır.
* Mesnevinin halk edebiyatındaki karşılığı destan; günümüz edebiyatındaki karşılığına ise roman denir.
* 5 mesnevisi olana ” Hamse ” sahibi denir.
* En önemli mesneviler şunlardır:
Ahmedi: İskendername
Şeyh Galip: Hüsnü Aşk
Şeyhi Harname: Hüsrev ü Şirin.
Nabi: Hayriye (Hayrabat)
Kıt’a:
* İki beyitten oluşan nazım biçimidir.
* İkinci ve dördüncü dizeler kaafiyelidir.(abcb)
* Her konuda yazılabilir.
Müstezat:
* Biri uzun biri kısa dizelerden oluşan gazel gibi uzun ve kısa dizelerin kendiiçerisinde kaafiyelenmediği nazım biçimidir.
Dörtlüklerle Kurulan Nazım Biçimleri
Rubai:
* İran edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir nazım biçimidir.
* Tek dörtlükten oluşur.
* Kaafiye düzeni aaxa şeklindedir.
* Daha çok felsefi konular işlenir.
* En önemli şairi İranlı Ömer Hayyam’ dır
Tuyuğ:
* Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir. Hemen hemen bütün özellikleri rubai ile aynıdır. En önemli temsilcisi kadı Burhanettin.
Şarkı:
* Diven edebiyatına Türklerin kazandırmış olduğu bir nazım biçimidir.
* 18. yy ilk olarak Nedim kullanmıştır.
* Türkünün ve koşmanın etkisiyle ortaya çıkmıştır.
* Her dörtlüğün son dizesi nakarattır.
* Her konuda yazılabilir.
* Kaafiye şeması abab, cccb, dddb şeklinde devam eder.
Murabba:
* Dört dizelik kıtalardan oluşur.
* Kıta sayısı 3-7 değişir.
* Her konuda yazılabilir.
Bentlerle Kurulan Nazım biçimi
1) Terkib-i Bent
* Genellikle 5 ile 15 arasında değişen bentlerden önce oluşan bir nazım biçimidir. Her bent 5-10 arasında değişen beyitlerden oluşur.
* Bentlerin kaafiye düzeni genellikle gazel ile aynıdır
* Bentlerin arasında vasıta beyitlri bulunur. Vasıta beyitleri her bentten sonra değişir bu yönüyle tercihi bentten ayrılır.
* Terkib-i Bentlerin her bentine terkip hanede denir.
* Felsefi düşünceler dini ve toplumsal konular işlenir.
* Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa terkibi bentleriyle ünlüdür.
2) Tercih-i Bent:
* Bütün özellikleri terkib-i bent ile nerdeyse aynıdır.
* Bentlerin her birine teruhane adıda verilebilir.
* Terkib-i bentten tek farkı vasıta beyitlerinin değimemesi.
* Ziya Paşa ve Şeyh Galip bu tarz eserler vermiştir.
Divan Edebiyatının Önemli Temsilcileri
1) Hoca Dehhani
* 13. yüzyılda yaşamıştır.
* Divan şiirinin Anadoludaki kurucusudur.
* Din dışı konularda şiirler yazmıştır.
* Elimizde 9 gazeli, 1 kasidesi vardır
* Eserin adı ise Selçuklu Şeyhnamesidir.
2) Yunus Emre (1238(?)-1320(?))
* Doğum ve ölüm yeri kesin olarak bilinmemektedir.
* Şiirlerinde Allah ve insan sevgisini işlemiştir.
* Tüm şiirlerinde Allah’ a ulaşmanın çabasıyla duyduğu mutluluk işlenmiştir.
* İlahi türünün en önemli temsilcisidir.
* Şiirlerinin genelinde hece ölçüsüyle sade bir dil kullanmıştır.
* Tasavvuf geleneğini halka anlatan en önemli şairdir.
* Toptuk Emrenin dergahında 40 yıl hizmet vermiştir.
* Rüsaletün Nushiye adlı eserinde aruz ölçüsü kullanmıştır.
* En önemli eseri hece ölçüsüyle yazdığı şiirlerini topladığı ”Divan” dır.
3) Mevlana Celalettin-i Rumi (1207-1273)
* Mevlevi*’ nin kurucusudur. ( Mevlananın izinden gidenler.)
* Büyük tasavvuf şairidir.
* Ağırlıklı olarak Farsçayı kullanmıştır.
* En önemli eseri birbirine bağlı hikayelerden olüşan ”mesnevi” dir.
* 6 cilttir.
* Eserleri; Divan-ı Kebir, Fihi Ma Fih, Mecals-i Sebay, Rubailer, Mektubat.
4) Kaygusuz Abdal (1341-1444)
* Tasavvuf Şariridir.
* Bektaşiliği yaymak için Mısır’ a gitmiş ve orada ölmüştür.
* Halk edebiyatı şairlerindendir.
* Açık ve yalın bir dil kullanmıştır.
* Nükteli bir dili vardır.
* Bazı şiirlerinde Yunus Emre’ nin etkileri görülür.
* Eserleri; Divan, Sarayname, Gevhername, Budalaname, Vücütname.
5) Ahmedi (1334-1413)
* Türk edebiyatının bu yüzyılda en çok eser veren şairidir.
* Türkçeyi etkili kullanır.
* Kaside ve gazellerin yanında bir çok konuda eser vermiştir. Özellikle mesnevilerinde bilimsel ve kültürel konuları işlemiştir.
* İskendername eseri en önemlisidir.
* Cemşid-i Hurşid en tanınmış eseridir.
6) Süleyman Çelebi (1360-1420)
* Hayatı hakkında pek fazla bilgi yoktur.
* Eserlerinde devlet büyüklerinden kimseden söz etmemiştir. Sadece Allah ve Peygamber sevgisi işlenmiştir.
* 1400 yılında Bursa Ulu Camii’ de imamlık yapmıştır.
* En önemli eseri Vesilet’ ün Necat (Mevlid)’ dir.
7) Hacı Bektaşi Veli (1352-1429)
* 13. yüzyılda yaşamış önemli tasavvuf şairidir.
* Bektaşiliğin kurucusudur.
* ”Makalat” adlı eseri önemlidir. Bu esede kısa hikayeler ile Allah aşkı anlatılır.
8) Fuzuli
* Asıl adı Mehmet’ tir. Yanlızca yaşadığı yüzyılda değil divan edebiyatının da en büyük şairidir.
* Aşk ve acıların şairidir.
* Divan şairlerinin en lirik şairidir.
* Tasavvuftan etkilenmesine rağmen tasavvuf şairi değildir.
* Azeri olduğu için şiirleri Azericedir.
* Hamse sahibi şairlerdendir.
* Dili sadedir.
* Eserleri; Türkçe Divan, Farsça Divan, Şikayetname, Leyla ü Mecnun, Beng ü Bade, Rend ü Zahid. ( Fuzuli uğradığı haksızlıkları devlet büyüklerine duyurmak için şikayetnameyi yazmıştır.
9) Baki (1526- 1600)
* Kasideleri olmasına rağmen gazel şairidir.
* Zihaf ve İmane denilen dil kusurlarını en aza indirgemiştir.
* Şiirlerinde duygudan çok akla yer vermiştir.
* Şiirlerinde tasavvufun etkileri görülmez.
* İstanbul Türkçesi kullanmasına rağmen zaman zaman halk söyleyişinden de yararlanmıştır.
* Eserleri; Divan, Kanuni Mersiyesi.
10) Bağdatlı Ruhi (?-1605)
* Şiirlerinde tasavvuf izleri görülmesine rağmen tasavvufu fikir olarak değil duygu olarak ele almıştır.
* Saade bir dil kullanmıştır.
* Şiirleri teknik yünden zayıftır.
* Fuzuli’ den etkilenmiştir.
* Toplumsal sorunları yanlış idare ve yanlış dil anlayışını eleştiren bir uslubla işlemiştir.
* Eserleri; Divan, Terkib- i Bent.
11) Nedim (1681-1730)
* Dönemin ilk büyük şairidir.
* Devrinin en büyük şairidir.
* Din dışı şiirler yazmıştır.
* Şiirlerinde Lale Devrinin eğlencesini, İstanbul hayatını işlemiştir.
* Şarkı türünün ilk ve en önemli temsilcisidir.
* Hece ölçüsü ile yazdığı bir türküsü vardır.
Halk Şiiri
Divan edebiyatı bir yandan yüksek zumreye hitab ederken bir yandan da halka hitap eden aşıklar ve ozanlar tarafından İslamiyet öncesi Türk şiirinin bir kısmı anonim bir kısmı tasavvufi bir kısmı ise aşıklık şiirleridir. Divan edebiyatı 1860 a kadar devam ederken halk edebiyatı hala devam etmektedir.
Halk Edebiyatının Genel Özellikleri:
* Süslü anlatım yoktur.
* Dili sadedir.
* Şiirlerde milli ölçü olan hece ölçüsü kullanılır.
* Dörtlüklerden meydana gelir ve yarım kaafiye kullanılır.
* Parça güzelliği değil, bütün güzelliğine önem verilir.
* Aşık denilenm saz şairleri tarafından söylenir.
* Halk deyimleri ve söyleyişlerine önem verilir.
* Şiirlerin divan edebiyatında olduğu gibi adları yoktur. Yazıldığı nazım biçimine göre adlandırılır.
* Az da olsa benzetmelerden yararlanılmıştır.( diş inciye, yanak elmaya vb.)
* Nesir alanında şiire göre daha az eser verilmiştir.
* Şiirler somut olanlardan yola çıkılarak yazılmıştır.
* Nesir alanında halk masalları, halk hikayesi, atasözleri, deyimler yer alır.
* Şiirler işledikleri konulara göre güzelleme, taşlama, koçaklama, ağıt, alkışlama, kargışlama olarak adlandırılır.
A) Anonim Halk Edebiyatı
* Söyleyeni belirli olmayan şiirlerdir.
* Orta Asyadaki sözlü edebiyatın devamıdır.
* Ürünlerde yalın bir dil kullanılır.
* Sözlü bir dil geleneğidir.
* Genellikle aşk, doğa, ölüm, özlem, yiğitlik konuları işlenir.
* Şiirdeki tema dönemin zihniyetini meydana getirir.
Anonim Halk Edebiyatının Nazım Biçimleri
1) Mani
* 4 dizeden oluşur.
* Anonim halk edebiyatının en küçük nazım birimidir.
* Yedili hece ölçüsü kullanılır.
* Uyak düzeni aaxa dır.
* Düz mani, kesik mani, yedekli mani ( artık mani ) ve değiş mani ( karşılıklı mani ) gibi çeşitlere ayrılır
* İlk iki dize hazırlıktır.
2) Türkü
* Bent ve kavuştak ( nakarat ) denilen iki bölümden oluşur.
* 7′ li, 8′ li, 11′ li en çok kullanılan ölçülerdir.
* Konularına göre; sevda, gurbet, asker, kahramanlık, ölüm… gibi çeşitlere ayrılır.
* Ezgilerine göre usullü (oyun havaları) ve usulsüz olarak 2′ ye ayrılır. Usüllere de uzun havalr da denilebilir.
Usullere Konya’ da oturak, Urfa’ da kırık hava, Karadeniz’ de horon, Ege’ de zeybek, Isparta da dattiri adını alır.
* Usülsüz ezgilere bazlak, divan, poyrat, kayabaşı da denir.
3) Ağıt
* Acıklı bir olayı konu alan türkülerin genel adıdır.
* Kendine özgü bir ezgisi vardır.
4) Ninni
* Çocukları uyutmak için söylenen türkülerdir.
5) Tekerleme
* Ses oyunları ve çağrışımlarla birbirine bağlanan genellikle birbirini tutmayan düşüncelerin sıralanmasıyla oluşan kalıplaşmış cümlelerdir.
Anonim Halk Edebiyatı Nesir Türleri
1) Masal
2) Efsane
3) Halk Hikayeleri
4) Fıkra
5) Karagöz Oyunları
B) Dini Tasavvufi (Tekke) Halk Edebiyatı
Genel Özellikler:
* Tasavvuf bir islam felsefesidir.
* Asıl amaç sanat yapmak değil dini tasavvufi düşünceyi yaymaktır.
* Felsefenin temeli aşk yoluyla Allah’ a ulaşmaktır.
* Allah’ ın varlığını evrenin ve insanın yaratılışını ”Vahdet-i Vücüd” anlayışıyla anlatır.
* Bu anlayışa göre tek varlık Allah’ tır evrendeki diğer varlıklar onun tecellisidir. (görüntüsüdür)
* 12. yüzyılda Ahmet Yesevi ile başlar.
* Bazı sanatçılar eserlerini divan edebiyatıyla yazarken bazıları da halk edebiyatıyla yazmıştır.
* Genellikle hece ölçüsü kullanılmıştır bazen de aruz ölçüsü kullanıldığı görülğür.
* Nazım biçimleri şunlardır; ilahi, nutuk, devriye, şathiye…
* Nesir türleri ise şunlardır; Menkıbname, Velayeetneme, Fütüvetname ve Vücütnamedir.
Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
1) İlahi
* Allah’ ı övmek, ona duyulan aşkı anlatmak için söylenen şiirlerdir.
* Hecenin 7 li ve 8 li ölçüsü kullanılır.
* Uyak düzeni hece ile söylendiğinde koşmaya; aruz ile söylendiğinde gazele benzer.
* Mevlevilerde ayin, Bektaşilerde nefes Alevilerde deme, Gülşehrilerde tapu Yasevilerde hikmet adını alır.
* İlahi alanında Yunus Emre, nefes deme alanında Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdal ön plandadır.
2) Nutuk
* Tekkelerde tarikata giren öğrencilere tarikat adabını ve kurallarını öğretmek amacıyla söylenen şiirlerdir.
* Daha çok Bektaşilerde vardır.
* Öğreticidir.
* Hece ölçüsü ve dörtliklerle yazılır.
3) Devriye
* Evrenin ve insanın Allah’ tan gelip Allah’ a döneceğini anlatan şiirlerdir.
* Bektaşi geleneğinde kullanılır.
4) Şathiye
* Allah’ a şaka yollu hitap eden senli benli kelimelerin yer aldığı şiirlerdir.
* Daha çok Bektaşi geleneğinde kullanılır.
* Amaç İslamı öğretmektir.
* En önemli temsilcisi Kaygusuz Abdaldır.
Tekke Edebiyatı Nazım Türleri
1) Menkıbname: Din ve tasavvuf büyüklerinin kerametlerini ve hikayelerini anlatır.
2) Velayetneme: Tarikat şehrinin hikayelerini anlatır.
3) Fütüvetname: Tasavvufun belirlediği insan tipini anlatır. Selçuklu ve Osmanlı Döneminde Ahiliğin ahlak anlayışlarını anlatır.
4) Vücütname: İnsanın yaratılışını ve gelişim evrelerini anlatır. Kaygusuz Abdal’ ın Vücütnamesi en önemlisidir.
Tekke Edebiyatı Sanatçıları:
1)Yunus Emre (13. yüzyıl)
2) Kaygusuz Abdal (15. yüzyıl)
3) Hacı Bektaşi Veli (13. yüzyıl)
4) Hacı Bayram Veli (14. yüzyıl)
* Ankarada doğmuş Ankarada ölmüştür.
* Şiirleri hem aruz hem hece ile yazmıştır.
* Fatih’ in ve Ak Şemsettinin hocasıdır.
* Bayramiye (Bayramilik) tarikatının kurucusudur.
5) Eşref Oğlu Rumi
* Hacı Bayram Veli nin öğrencisidir.
* Bir divan birde ” Müzekkin- Nüfüs” adlı eseri vardır.
6) Pir Sultan Abdal
* Asıl adı Haydar dır Sivas doğumludur.
* Bir ayaklanmaya öncülük ettiği için Hızır Paşa tarafından astırılmıştır.
* Divan şiirinden hiç etkilenmemiştir.
* Nefesleriyle ünlüdür.
* Tasavvufun yanında toplumsal sorunlarıda işlenmiştir.
* Alevi Bektaşi halk şiirinin en güçlü şairidir.
7) Aziz Mahmut Hüdai (17. yüzyıl)
* Sade bir uslüpla öğretici tarzda ilahiler yazmıştır.
* 3. Murat a ve devlet adamlarına yazmış olduğu mektuplardan oluşan ” Mektubat” adlı eseri vardır.
8) Erzurumlu İbrahim Hakkı (18. yüzyıl)
* Şiirlerini ilahiname adı altında toplamıştır.
* En önemli eseri ”marifetname” dir.
Aşık Edebiyatı
Özellikleri:
* Din dışı konuları işleyen aşık denilen gezgin söz şairlerin ürünlerinden oluşur.
* Aşıklar usta çırak ilişkisine göre yetişir.
* Dili sade olup halkın konuştuğu Türkçe konuşılır.
* Nazım birimi dörtlük olup 8′ li ve 11′ li hece ölçüsüyle kullanılır.
* Genelde yarım ve tam kaafiye kullanılır.
* Şiirlerin belirli bir adı yoktur.
* Şiirler cönk adı verilen defterlerde toplanır.
* Şairler mahlasını (tabşırma) kullanır.
* Şairler şiirlerini doğaçlama yoluyla söyler.
* 16. yüzyılda başlar 20 yüzyılda etkisini yitirir. Günümüzde de hala devam eder.
* Aşk, ayrılık, gurbet, ölüm, kahramanlık… konuları işlenir.
* Aruzu kullanarak geliştirdikleri selis kalenderi; satranç gibi türleri vardır.
* Mahlas olma usta- çırak ilişkisi, rüya sonrası aşık olma, lebdeymez, dedimdedi aşıklık gelenekleri vardır.
Aşık Edebiyatı Nazım Biçimleri
1) Koşma
* İslamiyet öncesindeki koşuğun devamıdır.
* Aşık edebiyatının en sevilen nazım biçimidir.
* 11′ li hece ölçüsüyle söylenir.
* Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir.
* Kaafiye şeması aaab, (abab)/ cccb/dddb… şeklinde devam eder.
* Şairler mahlasını son dörtlükte kullanır.
* İşlediği konuya göre ad alır.
* Aşk, doğa, özlem… gibi konuları işliyorsa güzelleme; kahramanlık konuları işliyorsa koçaklama; eleştiri konulu ise taşlama; ölüm konulu ise ağıt adını alır.
2) Semai
* Bütün özellikleri hemen hemen koşma ile aynıdır. Söyleyiş biçimi ver 8′ li hece ölçüsü kullanılması ile koşmadan ayrılır.
3) Varsağı
* Güney illerinde yaşayan Varsak boylarının kullanmış olduğu nazım biçimidir.
* 8′ li hece ölçüsü kullanır.
* (Bre, Hey, Behey) gibi yiğitlik belirten ünlemler kullanılır.
4) Destan
* İslamiyet önce destanlar ile karşılaştırılmamalıdır.
* Dörtlükler halinde yazılır.
* Dörtlük sayısı sınırsızdır.
* Uyak düzeni koşöaya benzer.
* Doğal afet, Savaş, Kahramanlık gibi konuları işler.
* Kayıkçı Kul Mustafa önemli eserler vermiştir.
Aşık Edebiyatı Sanatçıları
1) Köroğlu
* Tasavvuftan ve divan edebiyatından hiç etkilenmemiştir.
* Koçaklama türüyle tanınır.
* Bolu civarında yaşamıştır.
* Babası Bolu Beyinin seyisi olup, Bolu Beyi tarafından gözlerine mil çekilerek kör edilmiştir.
* Benden selam olsun Bolu Beyine cümlesi meşhurdur.
2) Karacaoğlan (17. yy)
* Çukurova civarında yaşamıştır.
* Gördüğü her güzele aşık olmuş onlara koşmalar yazmıştır.
* Aşık edebiyatının en önemli şairidir.
* Göçebe yaşamın vazgeçilmesi olan doğa şiirlerinin ana temasıdır.
* Divan ve Tasavvuf edebiyatından hiç etkilenmemiştir.
* Türkçeyi çok güzel kullanmış olup yöresel sözcüklere çokca yer vermiştir.
3) Kayıkçı Kul Mustafa
* Asker (yeniçeri) şairlerindendir.
* Genç Osman destanı ile bilinir.
19.Yüzyıldan 19. Yüzyıl Ortalarına Kadar Olay Çevresinde Oluşan Edebi Metinler
1) Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler
a) Halk Hikayeleri
* Hikayeci aşıkların köy odalarında, düğün meclislerinde anlattıkları hikayelerdir.
* Aşk, sevgi, kahramanlık konuları işlenir.
* Ortaya çıktıkları dönemin zihniyetini yanstır.
* Olaylar sade bir dille yazılır.
* Hikayeler anonimdir.
* 3 kaynaktan yayılır bunlar:
Türk Kaynaklı: Dede Korkut Hikayeleri, Kerem ile Aslı, Aşık Garip.
Arap Kaynaklı: Yusuf ve Züleyha, Leyla ü Mecnun,
İran- Hint Kaynaklı: Ferhat ile Şirin, Kelile ve Dimne
2) Mesnevi
Göstermeye Bağlı Edebi Metinler
1) Karagöz
2) Meddah
3) Orta Oyunu
4) Köy Seyirlik Oyunu
Öğretici Metinler
İslami dönemde öğretici metinler düz yazı biçiminde verilmiştir. Divan edebiyatında nesirlere inşaa; nesir yazanlara münşii eserlerin toplandığı kitaplara ise münşeat ismi verilir. Divan edebiyatı nesirleri 3′ e ayrılır.
1) Sade Nesir:
* Halk için yazılan nesirlerdir.
* masal, efsane, öykü gibi konuları işlenir.
2) Orta Nesir
*Dili sade nesirden ağırdır
* Bilim kitapları ve kısmen tarih kitapları bu gruba girer.
3) Süslü Nesir
* Dili ağırdır.
* Söz oyunlarına ve söz sanatlarına başvurur.
* Secilere (iç kaafiye) yer verilir.
* Daha çok ahlak kitapları, felsefi kitaplar ve bazı bazı mektuplar bu türe girer.
* Sinan Paşa’ nın Tazarrurnamesi bu gruba girer.
Öğretici Metin Örenkleri
1) Tezkire (Biyografi)
* Kişilerin hayat hikayelerini anlatan eserine değinen eserlerdir.
* Edebiyatımızın ilk tezkiresi Ali Şiir Nevai’ nin Mecailisü’ n Nefais adlı eseridir.
* Anadolu da yazılan ilk tezkire Sehi Bey in Heşt Behişt adlı eseridir.
2) Seyehatname
* Bezip görülen yerlerin ayrıntılı bir şekilde anlatıldığı eserdir.
* İlk seyehatnamemiz 16. yüzyılda yazılan Seydi Ali Reyiz’ in Mir’ at’ ül Memalik adlı eseridir. (memleket aynası)
* En önemli Seyahatnamemiz is 17. yüzyılda Evliya Çelebi’ nin yazmış olduğu Seyehatnamedir.
* Ayrıca Piri Reyiz, 28 Çelebi Mehmet bu türde eserler vermiştir.
3) İlmi Eserler
* Tıp, astronomi ile ilğili yazılan eserlerdir.
4) Dini Eserler
5) Mektuplar
6) Tarih Kitapları
* Katip Çelebi’ nin ve Naime’ nın bu alanda eserleri önemlidir.