XIX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NİN TOPRAK KAYIPLARI
1829 ⇒ Yunanistan bağımsızlığını ilan etmiştir.
1830 ⇒ Fransa Cezayir’i işgal etmiştir. (Kuzey Afrika’daki ilk toprak kaybı)
1878 ⇒ Kıbrıs’ın yönetimi geçici olarak İngiltere’ye bırakılmıştır.
1878 ⇒ Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsızlık kazanmıştır. (Berlin Ant.)
1881 ⇒ Fransa Tunus’u işgal etmiştir.
1882 ⇒ İngiltere Mısır’ı işgal etmiştir.
XIX. YÜZYIL ISLAHATLARININ GENEL ÖZELLİKLERİ
XIX. yüzyıl ıslahatlarının temel amacı, Osmanlı Devleti’ni çöküşten kurtarmak ve devletin parçalanmasını engellemektir.
> İlk kez “yönetim” ve “hukuk” alanlarında ıslahatlar yapılmıştır.
> İlk kez halk yönetime katılmıştır.
> İlk kez padişahın yetkileri kısıtlanmıştır.
> İlk kez kanunun üstünlüğü kabul edilmiştir.
> İlk kez Osmanlı’da “parlamentolu dönem” başlamıştır.
YORUM: Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışması önlenmek istenmiştir.
> Islahatlar devlet politikası haline gelmiştir.
HALEPA FERMANI
✎ Girit sorununu çözümlemek için 20 Kasım 1878’de Osmanlı Devleti ile Girit Rumları arasında Halepa Fermanı imzalanmıştır.
Bu ferman ile;
— Girit’e özerklik verilecek,
— Girit Valisi Müslüman ya da Hıristiyan olabilecek,
— Rumca, Türkçe gibi resmî dil kabul edilecek,
NOT: Girit için Yunanistan ile Dömeke Meydan Savaşı yapıldı ve kazanıldı. Girit 1908 e kadar Osmanlıda kaldı.
II. MAHMUT DÖNEMİ ISLAHATLARI
✎ II. Mahmut, “Ben tebaamdan Müslümanları camide, Hristiyanları kilisede, Musevîleri de havrada görmek isterim. Aralarında başka bir fark yoktur.” diyerek, II. Mehmet (Fatih)’ten sonra halka din ve mezhep özgürlüğü hakkı tanıyan ve bunu dile getiren ikinci Osmanlı padişahıdır.
Sened-i İttifak (1808) II. Mahmut ile Âyanlar arasında yapılan bir sözleşmedir.
— Sened-i İttifak ile Osmanlı Devleti’nde padişahın yetkileri ilk kez sınırlandırılmıştır. Bu yüzden Sened-i İttifak ilk demokratikleşme hareketi olarak kabul edilmektedir.
— Sened-i İttifak’ın imzalanmasında Avrupalı devletlerin ya da Avrupa’da ortaya çıkan fikir akımlarının herhangi bir etkisi yoktur.
— Sened-i İttifak padişahın yetkilerini kısıtlaması bakımından, İngiltere’de 1215 tarihli Magna Carta’sına benzetilmektedir.
ASKERÎ ALANDA YAPILAN ISLAHATLAR
✎ Nizâm-ı Cedit’e benzeyen Sekban-ı Cedit Ocağı kurulmuştur. Ancak yeniçerilerin tepki göstererek isyan etmeleri üzerine kapatılmıştır.
✎ Bu ocağın yerine Eşkinci Ocağı kuruldu ancak kapatıldı.
✎ Yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır. Osmanlı tarihinde bu olaya Vak’ay-ı Hayriye (Hayırlı Olay) denmiştir.
Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla;
** Islahatların önündeki en büyük engel kaldırılmıştır.
** Merkezî otorite güçlenmiştir.
** Hazinenin yükü hafiflemiştir.
** Bektaşî Tarikatı kapatılmıştır.
✎ Yeniçeri Ocağı’nın yerine Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusu kurulmuş böylece Osmanlı’da “Ocak Anlayışı” terk edilmiştir.
✎ Ordu teşkilâtını düzene koymak için Seraskerlik makamı kurulmuştur.
✎ Tımarlı sipahilerin yerine eyaletlerde güvenliği sağlamak için;
— Anadolu’da Redif Birlikleri
— Rumeli’de Müşirlikler(valilik) kurulmuştur.
✎ 1831’de askerî amaçlı ilk nüfus sayımı yapılmıştır.
✎ 1834’te Giuseppe Donizetti tarafından Askerî Bando Okulu (Mızıka-yı Hümâyun) kurulmuş ve Mehterhâne kapatılmıştır.
✎ 1834’te Harp Okulu (Harbiye) ve 1839’da Askerî Tıp Okulu (Tıbbiye) açılmıştır.
✎ Askerî işleri düzenlemek için Darü’ş-Şurây-ı Askerî kurulmuştur.
✎ İstanbul’da ilk silah fabrikası açılmıştır.
YÖNETİM VE HUKUK ALANINDA YAPILAN ISLAHATLAR
✎ 1835’te Divân-ı Hümâyun kaldırılmış, yerine Nazırlıklar (Bakanlıklar) kuruldu. İlk kez Kabine Sistemi’ne geçilmiştir.
✎ Posta, Polis ve Karantina örgütleri kurulmuştur.
✎ Memurlara fes, ceket ve pantolon giyme zorunluluğu getirilmiştir.
✎ Tımar sistemi kaldırılmış ve memurlara maaş bağlanmıştır.
✎ Müsadere usulü büyük ölçüde kaldırılarak özel mülkiyet güvence altına alınmıştır. (Müsadere usulü Tanzimat Dönemi’nde tamamen kaldırılacaktır.)
✎ Kazalar merkeze bağlanmıştır. (Böylece merkezî otorite güçlenmiştir.)
✎ İlk kez pasaport zorunluluğu getirilmiştir. (Vatandaşlık bilinci !)
✎ İstanbul için vize uygulaması başlatılmıştır.
✎ Köy ve mahalle muhtarlıkları kurulmuştur. (Amaç merkezî otoriteyi güçlendirmek)
✎ Devlet dairelerinde padişahın resminin asılması zorunlu hâle getirilmiştir. Bunda ki amaç da padişahın otoritesini güçlendirmektir.
NOT: Devlet dairelerine portresini astıran ilk padişah II. Mahmut’tur.
EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN ISLAHATLAR
✎ 1824’de İstanbul’da ilköğretim zorunlu hâle getirilmiştir.
✎ 1830’da ilk kez Avrupa’ya öğrenci gönderilmiştir.
✎ 1831’de Takvim-i Vekâyi adlı ilk resmî gazete çıkarılmıştır.
✎ Avrupa tarzı okullar açılmıştır. (Rüştiye, Tıbbiye, Harbiye…) Bu durum eğitimde ikiliklerin çıkmasına sebep olmuştur.
✎ 1836’da devlet memuru yetiştirmek için Mekteb-i Maarif-i Adliye açılmıştır.
✎ Tercüme Odası adıyla Osmanlı Devleti’nde ilk kez yabancı dil okulu açılmıştır.
✎ 1839’da Baytar Mektebi açılmıştır.
EKONOMİ ALANINDA YAPILAN ISLAHATLAR
✎ Memur ve askerlerin elbiselerinin yerli kumaştan yapılmasına çalışılmıştır.
✎ Yerli malı kullanımı teşvik edilmiştir.
✎ Narh (fiyat belirleme) uygulamasına son verilmiştir.
✎ İstanbul’da Çuha Fabrikası açılmıştır.
✎ Yerli tüccarların rekabet edebilmesi için gümrük kolaylıkları getirilmiştir.
✎ Devlet memurlarına ilk kez maaş bağlanmıştır.
✎ Malî Yıl başlangıcı Mart ayı olarak kabul edilmiştir.
TANZİMAT DÖNEMİ (1839-1876)
> Tanzimat Fermanının yayınlanmasından I.Meşrutiyetin ilanına kadar olan dönemi kapsar.
> I.Abdülmecid ve Abdülaziz dönemin padişahlarıdır.
TANZİMAT FERMANI
Tanzimat Fermanı’nın İlan Edilme Nedenleri
–Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını önlemek
— Mısır Meselesi’nde kârlı çıkmak için Avrupa’nın desteğini almak
–Avrupalı devletlerin azınlık haklarını öne sürerek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmasını önlemek
— Fransız İhtilâli’nin yaydığı milliyetçilik akımının etkilerini azaltmak
–Azınlıkların Osmanlı Devleti’ne bağlılığını artırmak
–Rusya’ya karşı İngiltere ve Fransa’nın desteğini kazanmak
Tanzimat Fermanı’nın İçeriği (Müslüman + Gayr-i Müslimlere Yönelik)
**Müslüman ve Hıristiyan halkın can, mal ve namus güvenliği sağlanacaktır.
**Askerlik vatan hizmeti haline getirilecek, askere alma ve terhis işlemleri belirli kurallara göre yapılacaktır.
** Vergiler herkesin gelirine göre alınacaktır. (vergide adalet)
** Kanunlar herkese eşit uygulanacak ve mahkemeler açık olacak.
**Kimse yargılanmadan cezalandırılmayacak. (hukuk üstünlüğü anlayışı)
** Herkese mal, mülk, emlâk edinme ve istediği gibi tasarruf hakkı sağlanacak.
** Rüşvet ve iltimas (adam kayırma) önlenecek.
**Müsadere Sistemi (mal varlığına el koyma uygulaması) kaldırılacak.
** İşkence ve angarya yasaklanacak.
Tanzimat Fermanı’nın Özellikleri
— Osmanlı Devleti’nde ilk kez hukuk üstünlüğü kabul edilmiştir.
–Tanzimat Fermanı, anayasal düzene (hukuk üstünlüğü esasına dayanan devlet anlayışı) geçişin ilk aşamasıdır.
–Müslüman-Hıristiyan tüm halkın eşit olması amaçlanmıştır.
–Ferman ile padişah yetkileri ilk kez “yasa ile” sınırlandırılmıştır.
–Mülkiyet hakkı güvence altına alınmış, ilk kez vergi adaleti sağlanmıştır.
–Askerlik bir vatan görevi hâline getirilmiştir.
–Osmanlıcılık fikri Tanzimat Dönemi’nde bir devlet politikası olarak benimsenmiştir.
NOT: Tanzimat Fermanı, tüm bu getirdiği yeniliklere rağmen amacına ulaşamamış ve Avrupalı devletler Osmanlı’nın iç işlerine karışmaya devam etmişlerdir.
ISLAHAT FERMANI
Daha çok gayr-i müslimlere ayrıcalık getirmiştir.
Islahat Fermanı’nın İlan Edilme Nedenleri
> Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını önlemek
>1856 Paris Konferansı’nda azınlıklarla ilgili kararlar alınmasını engellemek
> Avrupalı devletlerin Osmanlı’nın iç işlerine karışmasını önlemek
> Fransız İhtilâli’nin yaydığı milliyetçilik akımının etkilerini azaltmak
>Azınlıkların Osmanlı Devleti’nden kopmalarını önlemek
Islahat Fermanı’nın İçeriği (Daha Çok Gayr-i Müslimlere Yönelik)
— Gayr-i müslimler de devlet memuru olabilecek.
— Gayr-i müslimler Osmanlı ülkesi sınırları içinde mülk sahibi olabilecek.
— Gayr-i müslimler de belediye ve il genel meclislerine üye olabilecek.
— Gayr-i müslimler mahkemelerde kendi dinlerine göre yemin edebilecek.
— Gayr-i müslimlerden alınan cizye ve haraç vergileri kaldırılacak.
— Gayr-i müslimler “nakdî bedel” usulüyle askerlikten muaf tutulacak.
— Gayr-i müslimler kendi dillerinde okul açabilecek.
— Gayr-i müslimler banka ve şirket kurabilecek, devlet memuru olabilecek.
— Herkese din ve mezhep özgürlüğü tanınacak ve bu konuda baskı yapılmayacak.
— Müslüman ve gayr-i müslimler arasındaki ceza ve ticaret davaları için Karma Mahkemeler kurulacak.
–İşkence, zehirlenme, dayak ve angarya (bedava çalışma) resmen kaldırılacak.
Islahat Fermanı’nın Özellikleri
–Müslüman halka bir ayrıcalık getirmezken gayr-i müslim halkın hakları daha da genişletilmiştir. Gayr-i müslimler, Müslümanlardan daha ayrıcalıklı duruma gelmişlerdir.
SULTAN ABDÜLMECİT DÖNEMİNDEKİ DİĞER GELİŞMELER
–İlk kâğıt para Kaime-i Mutebere basılmıştır.
–Osmanlı Posta Teşkilâtı kurulmuştur.
–Heybeliada Ruhban Okulu açılmıştır.
–İlk Osmanlı Bankası olan Bank-ı Dersaâdet kurulmuştur.
–Erkek öğretmen okulu Darü’l-muâllimin açılmıştır.
–İlk belediye örgütü kurulmuştur.
–ilk anonim vapurculuk şirketi olan Şirket-i Hayriye kurulmuştur.
–Jandarma Teşkilâtı kurulmuştur.
–Yabancı destekli ilk banka olan Bank-ı Osmanî (Osmanlı Bankası). İngilizler tarafından kurulmuş, para basma yetkisi bu bankaya verilmiştir.
–Eğitim işlerini düzenlemek için Maarif-i Umûmiye Nezâreti kurulmuştur.
— “Kuleli Olayı” olarak bilinen ve yüksek rütbeli subayların Abdülmecit’i tahttan indirerek yerine Abdülaziz’i tahta geçirmek amacıyla gerçekleştirdiği bir suikast girişimi yaşanmıştır. Ancak bu girişim başarısız olmuştur.
— İdarî alanda memur yetiştirmek için Mülkiye Mektebi kurulmuştur.
— İlk kez Kız Rüştiyeleri açılmıştır.
— Rüsûmat Emaneti (Gümrük Teşkilâtı) kurulmuştur.
— İlk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval çıkarılmıştır.
— Gedik Usulü’ne (Tekelleşmeye) son verilmiştir.
— İltizam sistemi kaldırılmış, yerine Muhassıllık Sistemi getirilmiştir.
— Anadolu’da ilk demiryolu İzmir-Aydın arasında döşenmeye başlamıştır.
SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ (1861-1876)
** İlk posta pulu basılmıştır.
** Yetim Müslüman çocukların eğitimi için Dârü’ş-şafaka açılmıştır. (İstanbul)
** Vilâyet Nizamnâmesi yayımlanarak taşra yönetimi yeniden teşkilâtlandırılmıştır. (Vilâyet-Sancak (Liva)-Kazâ-Köy)
** Şeriat ve ticaret konuları dışındaki hukuk ve cinayet davalarına bakmak amacıyla Nizâmiye Mahkemeleri kurulmuştur.
** Mithat Paşa’nın öncülüğünde Ziraat Bankası’nın temeli sayılan Memleket Sandıkları (Menafi Sandıkları) kurulmuştur. (1888’de Ziraat Bankası olacaktır.)
** Galatasaray Sultanîsi kurulmuştur.
**Fransa örneğinde Şurâ-yı Devlet ve Divân-ı Ahkâm-ı Adliye kurulmuştur.
BİLGİ NOTU:Şurâ-yı Devlet günümüz Danıştay Divân-ı Ahkâm-ı Adliye ise Yargıtay dır
** Hilâl-i Ahmer Cemiyeti (Kızılay) kurulmuştur.
** ilk Osmanlı üniversitesi olan Dârü’l-Fünûn resmen açılmıştır.
** Dârü’l-Muâllimat adıyla ilk kız öğretmen okulu açılmıştır.
II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1876)
> Padişah + Anayasa + Parlamento
Meşrutiyet’in İlan Edilme Nedenleri
** Avrupalı devletlerin Osmanlı’nın iç işlerine karışmasını önlemek
** Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını önlemek
** 1876 yılında Balkan bunalımını görüşmek üzere toplanan Tersane (İstanbul) Konferansı’nda Osmanlı Devleti aleyhinde karar çıkmasını engellemek
** Fransız İhtilâli’nin yaydığı milliyetçilik akımının etkilerini azaltmak
** Toplumsal alanda eşitliği sağlamak
BİLGİ NOTU: I. Meşrutiyetin ilanında, Jön Türkler (Genç Osmanlılar) adı verilen Avrupa’da eğitim görmüş aydınlar etkili olmuştur.
NOT: Jön Türkler (Genç Osmanlılar) meşrutiyeti ilan etmesi şartıyla II. Abdülhamit tahta çıkarmış aynı zamanda Kanun-i Esasi ilan edilmiştir.
KANUN-İ ESÂSİ
— 1876’da, Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanun-i Esâsi’nin Sultan II. Abdülhamit tarafından ilan edilmesiyle, Osmanlı Devleti’nde “Mutlak Monarşi” sisteminden “Meşruti Monarşi” sistemine geçilmiştir.
— İlk kez anayasa ilan edilerek (Kanun-i Esâsi) anayasal döneme geçilmiştir.
— Parlamentoda siyasî partilere yer verilmemiştir.
–Mebusan Meclisi’nde Hıristiyan halkın temsil edilmesi sağlanmıştır.
— Kanun-i Esâsi’nin ilanında Osmanlıcılık ve Batıcılık fikir akımları etkili olmuştur.
BİLGİ NOTU: II. Abdülhamit, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nı (93 Harbi) bahane ederek Mebusan Meclisi’ni kapatmış ve meşrutiyet yönetimine son verdiğini ilan etmiştir. Böylece Osmanlı Devleti’nde yeniden mutlak monarşi sistemine geri dönülmüştür.
İSTİBDAT DÖNEMİ (1878-1908)
✎ II. Abdülhamit’in baskı ve sansür politikalarıyla kendi siyasetini izlediği ve ülkeyi “tek başına” yönettiği 30 yıllık dönemdir.
İstibdat Döneminin Genel Özellikleri
** Bu dönemde basına sansür uygulanarak cemiyet kurulması, gazete çıkarılması ve yönetim aleyhine yazılan kitapların okunması yasaklanmıştır.
** Bu dönemde İslâmcılık (Panislâmizm) siyaseti izlenmiştir.
** Hafiyelik Teşkilâtı (Jurnal/İstihbarat) kurulmuş ve bu amaçla jurnalciler (ajanlar) yetiştirilmiştir.
** Osmanlı Devleti borçlarını ödeyememesi üzerine, 1881’de yayımlanan Muharrem Kararnâmesi ile iflas ettiğini açıklamıştır. Bu gelişme üzerine Avrupalı alacaklı devletler Düyûn-u Umûmîye İdaresi (Genel Borçlar İdaresi)’ni kurarak Osmanlı Devleti’nin önemli gelir kaynaklarına el koymuştur.
** Mecelle bu dönemde uygulamaya konulmuştur.
** Memleket Sandıkları 1888’de Ziraat Bankası’na dönüştürülmüştür.
**1890 yılında Millet-i Sadıka olarak adlandırılan Ermeniler ilk kez Erzurum’da isyan etmiş, isyanı bastırmak amacıyla Hamidiye Alayları kurulmuştur.
** Darü’l-aceze kurulmuştur.
** Şişli Eftal Hastanesi kurulmuştur.
** Berlin-Bağdat Demir Yolu bir Alman şirketine ihale edilmiştir.
** İlk tramvay hatları kurulmuştur.
** Beşiktaş, Galatasaray ve Fenerbahçe spor kulüpleri kurulmuştur.