SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU
SOSYAL GÜVENLİK KURUMU VE SOSYAL SİGORTALARIN İŞLEYİŞİ
Sosyal Güvenlik Sistemi: Bir toplumda yaşayan bireylerin sosyal güvenliklerini sağlamak üzere devletçe düzenlenen kurum ya da kurumlar topluluğuna denir.Sosyal güvenlik sistemleri amaçlarına ulaşmak için belirli araçlardan yarar- lanırlar. Bu araçlar;
- Sosyal Sigortalar: Tarafların zorunlu katılımı ilkesine dayalı olarak, devletçe düzenlenen sigortalardır.
- Sosyal Yardımlar: Muhtaç kimselere yönelik olarak, zorunlu katılım ilkesine dayanmayan ya da katılma ile yapı- lan yardım arasında bir ilişki bulunmayan, devlet bütçesiyle ya da özel vergilerle finanse edilen kamu yardımla- rıdır. Sosyal yardımlar para, mal ya da hizmet şeklinde yapılabilmektedir.
SOSYAL GÜVENLİĞİN TARİHÇESİ VE BUGÜNKÜ YAPISI
İlk sosyal güvenlik sistemlerinin ortaya çıkışında Sanayi Devriminin sonuçları etkili olmuştur. Sosyal sigorta uygulamaları ilk kez Almanya’ da başlamıştır.
İlk sigorta uygulaması 1945 yılında, İş kazası, Meslek hastalığı, Analık risklerini güvence altına almak üzere kurulmuştur. 1950 yılında emekli sandığının kurulması, 1965 ‘de SSK’nın faaliyete geçmesi ve nihayet 1971’de Bağ- Kur’un sistem içinde yer alması ile sistem oluşumunu tamamlamıştır. Zaman içinde Sosyal güvenlik kurumlarının finansal sorunlar yaşaması , sosyal güvenlik de reform ihtiyacını doğurmuştur.
Sosyal Güvenlik Reformu iki temel kanunla ortaya konulmaktadır.
- 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu (SGKK) : Bu kanunla kurumsal yapının oluşturulması hedeflenmek- tedir; Yeni ve tek çatı altında bir sosyal güvenlik sistemi yapılandırılmaktadır. Bu kanun 16. 05. 2006 tarihinde kabul edilmiştir.
- 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (SSGSSK): Bu Kanunla, Sosyal Güvenlik Kurumu,
Sosyal Sigorta ve Genel Sağlık Sigortası hizmeti sunmaktadır. Genel Sağlık Sigortası çalışan çalışmayan tüm vatandaşları, hatta yabancı ve vatansızları kapsarken; Sosyal sigortalar tüm çalışanların haklarını düzenlemektedir.
UYARI: 5510 Sayılı SSGSSK 2006 yılında kabul edilerek, 2008 yılında tüm hükümleri ile yürürlüğe girmiştir.
SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNUN ORGANLARI VE İŞLEYİŞİ
1.Genel Kurul
Genel kurul, bir karar organı olmayıp danışma organı niteliği taşımaktadır Genel kurul, 3 yılda bir toplanır.
Sosyal güvenlik politikaları ve bunların uygulamaları hakkında görüş, öneri ve değerlendirme de bulunmak, yönetim kurulunun asil ve yedek üyelerini seçmek genel kurulun görevleri olarak düzenlenmiştir.
2.Yönetim Kurulu ve Görevleri Sosyal Güvenlik Kurumu Yönetim Kurulu bir karar organı olup, Kurumun en yüksek karar, yetki ve sorumluluğunu taşır.
Yönetim kurulunda 10 üye bulunmaktadır.Yönetim Kurulu en az haftada 1 defa ve asgari 6 üye ile toplanır.
Yönetim Kurulunun görevleri arasında; Kurum bütçesini, bilançosunu, gelir gider tablolarını, kurum bütçesindeki bölümler içinde aktarmaları , bu bölümler arasındaki ek ve olağanüstü ödenek tekliflerini karara bağlamak yer alır.
3.Başkanlık ve Görevleri
Başkanlık teşkilatı, merkez ve taşra teşkilatından oluşur. Başkanlık merkez teşkilatı, ana hizmet birimleri ile danışma ve yardımcı hizmet birimlerinden oluşur.
Başkan, Kurumun en üst amiri olup başkanlık icraatından ve emir altındakilerin faaliyet ve işlemlerinden yönetim kuruluna karşı sorumludur. Başkanın, Kurumu yönetmek, Kurumun görev alanına giren konularda politika ve strate- jiler geliştirmek ,hedefler oluşturmak, Kurumu temsil etmek gibi görevleri vardır. 3 başkan yardımcısı vardır.
4.Sosyal Güvenlik Yüksek Danışma Kurulu
Sosyal güvenlik politikaları ve uygulamaları konularında görüş bildirir. Bağlayıcı olmayan tavsiye kararları alan, üst düzey bir danışma organı olduğu söylenebilir.Kurul yılda bir kez en geç mart ayı sonuna kadar toplanır.
SOSYAL SİGORTALARIN KİŞİLER AÇISINDAN UYGULAMA ALANI
Sigortalı Sayılanlar
SSGSSK’nın referans niteliğindeki 4. maddesi önceden üç ayrı kanuna tabi olan kişileri tek ve uzunca bir hükümle bir araya getirmiştir. Genelleme yapmak gerekirse, 4. Maddenin 1. Fıkrasının (a) bendi önceki dönemde SSK’ya ; (b) bendi Bağ-Kur’a ve (c) bendi ise Emekli Sandığına tabi olanları ifade etmektedir.
Hizmet akdi ( iş sözleşmesi ) ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar, sigortalı sayılırlar
b. Köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar
c. Kamu idarelerinde ders ücreti karşılığında çalışanlar
d. Harp okulları ile fakülte ve yüksekokullarda Türk Silahlı Kuvvetleri hesabına okuyanl Polis Akademisi ile fakülte ve yüksekokullarda Emniyet Genel Müdürlüğü hesabına okuyanlar.
e. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, belediye başkanları
f. işçi sendikaları ve konfederasyonları ile sendika şubelerinin başkanlıkları ve yönetim kurullarına seçilenler
Kısmen Sigortalı Sayılanlar
1.Tutukevlerinde Çalışanlar: iş kazası- meslek hastalığı – analık sigortası
2.Çıraklar: İş kazası -meslek hastalığı -hastalık sigortası
3. Meslek Lisesi Öğrencileri (staja tabi) : İş kazası -meslek hastalığı
Vazife Malullüğü Aylığı Alarak Çalışmaya Başlayanlar : İş kazası -meslek hastalığı
Türkiye İş Kurumu Tarafından Düzenlenen Meslek Edindirme, Geliştirme Ve Değiştirme Eğitimine Katılan Kursiyerler:İş kazası- meslek hastalığı sigortası ile bunlardan bakmakla yükümlü olunan kişi durumunda olmayanlar hakkında ayrıca genel sağlık sigortası hükümleri uygulanır
İşverenler Tarafından Yurt Dışındaki İşyerlerinde Çalıştırılmak Üzere Götürülen Türk İşçileri:Kısa vadeli sigorta kolları ile genel sağlık sigortası hükümleri uygulanır.
Sigortalı Sayılmayanlar
ü İşverenin işyerinde ücretsiz çalışan eşi
ü Ev hizmetlerinde süreksiz olarak çalışanlar
ü Askerlik hizmetlerini er ve erbaş olarak yapmakta olanlar ile yedek subay okulu öğrencileri
ü Yabancı ülkede sigortaya tabi olduğunu belgeleyen kişiler (yabancı uyruklular)
ü 18 yaşını doldurmamış olanlar
ü Rehabilite edilen hasta veya malûller
ü Tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanların yıllık gelirlerinden bu faaliyetlerine ilişkin giderleri düşüldükten sonra kalan tutarın prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler
Sigortalılığın Başlangıcı ve Bildirimi
Genel olarak sigortalılık niteliği, sigortalının çalışmaya başlamasıyla kazanılır.
Sigortalıların Bildirimi
(a) Bendi kapsamında olan kişiler: İşverenler, sigortalılık başlangıcından önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile çalıştı- racakları işçileri kuruma bildirirler. Ancak işveren tarafından sigortalı işe giriş bildirgesi inşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde işe başlatılacak sigortalılar için en geç çalışmaya başlatıldığı gün
(b) Bendi kapsamında olan kişiler: Sigortalılık başlangıcından itibaren sigortalı işe giriş bildirgesi düzenleyerek kuruma vermekle yükümlüdür.
(c) Bendi kapsamında olan kişiler: Bu kişileri çalıştıran kamu kurumları, sigortalılık başlangıcından itibaren 15 gün içinde sigortalı işe giriş bildirgesiyle kuruma bildirmekle yükümlüdür.
Not: Sigortalılarda, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren en geç bir ay içinde sigortalı olarak çalışmaya başladıklarını kuruma bildirmek zorundadırlar.
Sigortalılığın Sona Ermesi
Hizmet akdinin, sigortalılık niteliği kazandıran faaliyetlerin sona erdiği tarihten itibaren sona erer.
Hastalık Ve Analık Hükümlerinin Uygulanmasında Sigortalılık, İlgili kanunlar gereği sigortalının ücretsiz izinli olması, greve iştirak etmesi veya işverenin lokavt yapması hallerinde bu hallerin sona ermesini, Diğer hallerde ise 10. günden başlanarak yitirilmiş sayılır
Sigortalılığı sona erenlerin durumları işverenleri tarafından, en geç 10 gün içinde Kuruma bildirilmesi gereklidir.
İsteğe Bağlı Sigortalılık
ü Kişilerin isteğe bağlı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan sigortadır. İsteğe bağlı sigorta primi 4. maddenin 1. fıkrasının (b) bendi kapsamın- da sigortalılık süresi olarak kabul edilir.
ü İsteğe bağlı sigortalılık, müracaatın kurum kayıtlarına intikal ettiği tarihi takip eden günden itibaren başlar.
ü İsteğe bağlı sigorta primi, prime esas kazancın alt sınırı ile üst sınırı arasında, sigortalı tarafından belirlenen prime esas aylık kazancın % 32’sidir. Bunun % 20 ‘si malüllük, yaşlılık ve ölüm sigortalıları primi, % 12’si genel sağlık sigortası primidir.
SOSYAL SİGORTALARDA FİNANSMAN KAYNAĞI OLARAK PRİMLER
Sosyal sigortaların temel finansman kaynağı sosyal sigorta primleridir Primler, sigortalının prime esas kazancı üze- rinden belli oranlarda sigortalı, işveren ve devletçe ödenir.
Prime Esas Kazançlar
Prime esas kazançların hesabında; hak edilen ücretler ile prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay için yapılan ödemelerin brüt toplamı esas alınır. Sosyal sigorta primine esas kazancın hesabından ücretlerin hak edilmiş olması yeterli olup, fiilen ödenmiş olma koşulu aranmaz.
NOT: Ölüm, doğum, kira ve evlenme yardımları, görev yollukları, kıdem tazminatı, iş sonu tazminatı veya kıdem tazminatı mahiyetindeki toplu ödeme, keşif ücreti, ihbar ve kasa tazminatları, emekli ikramiyesi ile yemek, çocuk ve aile zamları prime esas kazanca tabi tutulma
Prim Oranları ve Devlet Katkısı DİKKAT KISA VADELİ % 2 OLDU
Kanunda belirtilen fiili hizmet süresi zammı uygulanan işlerde
Kanununmaddesinin1. fıkrasının (a) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı %20 oranına
ü 60 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1 puan,
ü 90 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1,5 puan,
ü 180 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3 puan eklenmek suretiyle hesaplanır.
Fiili hizmet süresi zammına tabi olup Kanunun 4.maddesinin 1. fıkrası (c) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için ise uygulanacak malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranı %20 oranına,
ü 60 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3,33 puan,
ü 90 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 5 puan,
ü 180 fiili hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 10 puan eklenerek belirlenir.
v Devlet kurum ay itibariyle tahsil ettiği Malülük, Yaşlılık ve Ölüm sigortaları ile genel Sağlık Sigortası priminin
1/4 oranında katkı yapar, bu pay talep tarihinden itibaren 15 gün içinde Hazinece Kuruma ödenir.
v Yalnızca Gene Sağlık Sigortasına tabi olanlar için Genel Sağlık Sigortası primi % 12’dir.
v Özürlü çalıştırmak zorunda olmadığı halde özürlü çalıştıran ya da kanuni yükümlülüğünün üzerinde özürlü çalıştıran işverenler için bu şekilde çalıştırdıkları her bir özürlünün prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ilişkin işveren hisselerinin %50’si Hazine tarafından karşılanır.
Borçlanma:Sosyal sigortalara tabi olmayan bazı hizmet sürelerinin sonradan prim ödenerek sigortalılık süresine katılmasına borçlanma denir.
Günlük Kazanç Sınırları
Prim ve ödeneklerin hesabına esas tutulan günlük kazancın alt sınırı, asgari ücretin otuzda biri; üst sınırı ise günlük kazanç alt sınırının 6,5 katıdır.
Prim Belgeleri, Prim Ödeme Yükümlüsü ve Primlerin Ödenmesi
Prim Belgelerinin Verilme Zamanı
İşveren bir ay içinde çalıştırdığı sigortalıların ve sosyal güvenlik destek primine tabi sigortalıların Ad Ve Soyadla- rını, TC kimlik bilgileri ile prime esas kazançlarını, prim ödeme gün sayılarını ve prim tutarlarını gösteren Ay l ık prim ve hizmet belgelerini en geç Kurumca belirlenecek günün sonuna kadar Kuruma vermekle yükümlüdür.
Sigortalı çalıştırmayan işveren bu durumu sigortalı çalıştırmaya son verdiği tarihten itibaren 15 gün içinde Kuruma bildirmekle yükümlüdür.
Prim Ödeme Yükümlüsü
- maddenin (a) ve (c) bendine tabi olanlar için bunların işverenleri,
- maddenin (b) bendine tabi olanlar ve bu kapsamda sosyal güvenlik desek primi ödeyen kişilerin kendileri,
İsteğe bağlı sigortalı olan kişilerin kendileri, prim ödeme yükümlüsüdür.
Primler Ödeme Zamanı
- maddenin (a) ve (c) bendine tabi olanlar için; bunların işverenleri tarafından en geç Kurumca belirlenecek günün sonuna kadar Kuruma ödenir.
(b) bendi kapsamında sigortalı olanların her ay için 30 tam gün prim ödemesi zorunludur.
Genel sağlık sigortalısı sayılanlar, her ay 30 günlük genel sağlık sigortası primi ödemek zorundadır.
Kurumun Prim ve Alacaklarının Tahsili
Kurumun zamanında ödenmeyen prim ve diğer alacaklarının tahsilinde 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun uygulanır. Uyuşmazlıklar için yetkili mahkeme iş mahkemesidir.
Gecikme Cezası :Kurumun prim ve diğer alacakları süresi içinde ve tam olarak ödenmezse, ödenmeyen kısmı sürenin bittiği tarihten itibaren ilk 3 aylık sürede her ay için %2 gecikme cezası uygulanarak arttırılır.
Bakanlar Kurulu, ilk üç ay için gecikme cezası oranını %1’e kadar indirmeye veya iki katına kadar arttırmaya ve uygu- lama tarihini belirlemeye yetkilidir.
Kurum Alacaklarında Zamanaşımı Süresi :Ödeme süresinin dolduğu tarihi takip eden takvim yılı başından başlayarak 10 yıllık zamanaşımına tabidir.