Karahanlı türkçesi grameri
-1. Ad kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden önce +; eylem kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden önce – işareti kullanılmıştır.
- ~ değişken (ikili) biçimi gösterir.
- > (=büyüktür) işareti, kendisinden önce gelen biçimin asli biçim olduğunu gösterir.
- < (=küçüktür) işareti, kendisinden önce gelen biçimin asli biçim olduğunu gösterir.
- Parantez içindeki X işareti ya ünlünün büyük harfle (I, U gibi) yazılması ya da bağlantı ünlüsünün önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre değişebileceğini gösterir.
- * (astariks) işareti, tahmini biçimi gösterir
–SESBİLGİSİ
Ünlüler
–Karahanlı Türkçesinde kapalı /ė/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, ė, i, ö, ü.
-Mecdut Mansuroğlu, Karahanlı Türkçesindeki kapalı /ė/’nin yazımında i ~ e arasında sık sık kaymaların olduğunu ve Kutadgu Bilig’in yazmalarından birinde /ė/ sesinin çoğunlukla fethalı ye ile yazıldığını belirterek kapalı /ė/ sesinin varlığına dikkat çeker
-Karahanlı Türkçesinde de kapalı /ė/ ile olduğunu söyleyebiliriz: bėş, yėl, ėl, bėr-, ėki, tė-, yėr.
Ünlü Uyumu
Önlük-Artlık Uyumu
–Kurallı olan bu uyum, yazıtlarda kimi eklerin yazımında kullanılan ön ünlüyle okumayı gerektiren durumlarda (3. kişi iyelik eki +(s)i, belirli nesne durumu eki +in ve geçmiş zaman sıfat-fiil eki -mIş) bozulmaktadır
-karahanlı Türkçesinde bu durumu bozucak ek yoktur
Önlük-artlık uyumu daima korunmuştur.
Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu
-Düzlük-yuvarlaklık uyumu hem kimi sözcüklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk göstermektedir.
–Uyuma Girmeyen Sözcükler:
Adruk / ‘farklı, fark’
anuk / ‘hazır’
aġu / ‘zehir’
artuk / ‘fazla, çok’
artut / ‘hediye’
azuk / ‘azık’
belgü / ‘nişan, alamet, iz’
bulıt / bulut
edgü / ‘iyi’
kamuġ / ‘bütün, hepsi, her’
azuk ‘azık, yiyecek’
bulıt = bulut
Uyuma Girmeyen Ekler:
- +AĠU topluluk sayı adı yapan ekler: biregü
- -ĠU gelecek zaman/gereklilik eki: açġu
- -Ur fiilden fiil yapma eki: açur- / ‘acıktırmak’
- -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kişi emir kipi: alsu
- -U ulaç eki: al-u bėr-
- -GUçI eki: alġuçı
- -ĠUz- eylemden eylem yapan ek: tirgüz-
- -ĠUr- eylemden eylem yapan ek: arġur- / ‘yormak’
- -DUk sıfat-fiil eki: bardukuŋ
- -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildür-
- -DÜz- eylemden eylem yapan ek: bildüz- / ‘bildirmek’
Dudak uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip düz ünlülü olan ekler:
- -mIş belirsiz geçmiş zaman: bolmış
- 2. +nI belirtme durumu eki: boynını
- +DIn ayrılma durumu eki: busuġdın ‘pusudan’
- +DI belirli geçmiş zaman 3. tekil kişi: boldı
- +(s)I 3. tekil kişi iyelik eki: aşnusı ‘öncesi’
- -gıl/-gil 2. tekil kişi emir eki: arturġıl
- -ġlı sıfat-fiil eki: boluġlı
- -ġInçA ulaç eki: bolġınça
Ünlü Değişmeleri
Yuvarlaklaşma
1
–Çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, Karahanlı Türkçesinde de yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir, ancak bu sözcükler hem düz hem de yuvarlak ünlüyle yazılmışlardır:
avuçġa ‘ihtiyar’ / ~ avıçġa
evrül- ~ evril- ‘dönmek, devretmek’
sevül- ‘sevilmek’ / ~ sevil-
yapul- ‘örtünmek, kapanmak, gizlenmek’ / ~ yapıl-
mün- ‘binmek’ / ~ min
Benzeşme=
–Metinlerden tespit edilmiş örnekler şunlardır:
Bulıt / ~ bulut
körkit- ‘göstermek’ / ~ körküt-
ögdi ‘övgü’ / ~ ögdü
soġık / ~ soğuk
unıt- / ~ unut–
Büzüşme
–Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur:
kaçumaz ‘kaçamaz’ < kaç-u u-maz
yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı
kirümez ‘giremez’ < kir-ü u-maz
ayuġay ‘söyleyebileceğim’ < ay-u u-ġay
tapnuġay men ‘hizmet edebileceğim’ < tapın-u u-ġay
ikegü < iki+egü ‘ikisi beraber, ikisi bir arada’
Ünsüz Değişmeleri
–-b-, -b > -v-, -v değişimi
ebir- ‘çevirmek, dolanmak’ > evir- > evür-
sebin- > sevin- > sevin-
abla- > avla- > avla-
eb > ev > ev / er
sab > sav > sav
sub > suv > suv
ç- ~ ş- değişimi
–çöpik ~ şöpik ‘meyve yenildikten sonra atılan şey, çör çöp’
çaġıla- ~ şaġıla- ‘çağlamak’
yapşur- > yapçur- ‘yapıştırmak’ ~ yapşur-
kikşür- > kikçür- ‘iki kişiyi birbirine kışkırtmak’
tapşur- > tapçur- ‘ulaştırmak, teslim etmek’
-z ~ -s değişimi
Kögüz ~ kögüs
Yalŋuz ~ yalŋus
Olumsuz Geniş Zaman çekiminde yaygın olarak görülen bu değişimin örnekleri şunlardır:
bilmes sizler / bolmas / bolmas men
kılmas sizler / konmas / körmes
ötnümes men
tegmes / tegilmes / yatmas
–d- / -d ~ –ḍ– / -d değişimi
Karahanlı Türkçesi’nde /d/ sesi, dal (d) ya da zel (ḍ) ile yazılır. Hatta /d/’den /y/’ye geçişin de kimi örnekleri görülür.
DLT’de /d/ ile /ḍ/ arasında bir tereddüt vardır.
bod ‘boy, kamet’ / ~ boḍ
bodun ‘halk, kavim, ulus’ / ~ boḍun
ḳuduġ ‘kuyu’ / ~ ḳuḍuġ
ḳudruḳ ‘kuyruk’ / ~ ḳuḍruḳ
ked ‘pek, iyice, çok’ / ~ keḍ
aḍak ‘ayak’
aḍır- ‘ayırmak’
aḍġır ‘aygır’
/ḳ/ ~ /ḫ/ değişimi
oḳşa- sözcüğü, Kutadgu Bilig’in nüshalarında oḫşa biçimindedir
aḳsaḳ / aḫsaḳ
yaḳşı sözcüğünde /ḫ/ ile nöbetleşme görülür
ḳayu ‘hangi, hani’ / ~ ḫayu
ḳayda ‘nerede’ / ~ ḫanda
/ŋ/ ~ /m/ değişimi
aḫsuŋ ‘sarhoşken kavga eden ~ aḫsum
iŋir ‘alaca karanlık’ ~ imir
/ŋ/ ~ /n/ değişimi
erŋek ‘parmak’ / ~ ernek
sıŋuk ‘kırık, kırılmış’ / ~ sınuk
meŋgü / ~ mengü
Yer Değiştirme (Metatez)
buġday ‘buğday’ / ~ budġay
çamġur ‘şalgam’ / ~ çaġmur
ögren- ‘öğrenmek’ / ~ örgen-
yaġmur ‘yağmur’ / ~ yamġur
Ünsüz Düşmesi
r > Ø
berk ‘sıkı, sağlam’ / ~ bek
birle ‘ile’ / ~ bile
kurtul- ‘kurtulmak’ / ~ ḳutul-
SÖZCÜK YAPIMI
Addan Ad Türeten Ekler
–+aġu/+egü: Daha çok vücud adlarına eklenerek eklendiği adla ilgli karakteristik özellik ifade eden adlar yapar:
içegü “kaburga kemiklerinin iç tarafındaki kısım”
karnaġu “koca karınlı adam”
boynaġu “zorba, cebredici, isyankâr”
+(a)ġu(n)/+(e)gü(n): Topluluk sayı adları yapar:
kaḍnaġun “kayınbabalar”
aḍınaġu “başkaları”
biregü “biri, birisi”
+ç, +aç/+eç: Küçültme ve sevgi bildiren adlar yapar:
anaç “anne gibi davranan küçük kız”
ataç “olgun kişi gibi davranan çocuk”
begeç “beyceğiz”
ekeç “abla gibi davranan küçük kız”
+çı/+çi: Meslek adları yapar:
aġıçı “ipek kumaşları muhafaza eden kişi, hazinedar”
ajunçı “hükümdar, idareci”
alçı “hilekar, aldatıc”
bedizçi “nakkaş, ressam”
etükçi “çizmeci”
+çIl: Sıfat türünde sözcükler türetir:
yaġmurçıl “yağmuru çok olan yer”
igçil “hastalıklı, hasta”
+daş/+deş: Ortaklık ve eşitlik ifade eden adlar yapar:
ḳadaş “kardeş”
ḳoldaş “hizmetkâr”
yerdeş “hemşehri
+DAm: Az sayıda sözcük türeten bu ek, belirteç ya da soyut ad türünde sözcükler türetir:
birtem “bütünüyle, tamamen; uzun süre”
oḳtam “ok atımı, okluk”
+e: Aşağıdaki sözcük, yaklaşma-bulunma durumu eki olan +e’nin kalıplaşmasıyla türemiştir:
keçe “gece”
+er: Günümüz Türkçesinde de aynı anlamda kullanılan bu ek, Eski Türkçeden beri üleştirme sayı adları yapar:
miŋer “biner”
+ġaç: Küçültme adları yapar:
kuşġaç “serçe”
yıġaç “ağaç”
+gey: Niteleme sıfatları türetir:
küçgey “zalim, zorba”
özgey “sadık, vefalı”
+ġıl/+gil: Bu ek, renk adları ve geometrik şekillerle ilgili adlar türetir:
başgıl (at) “başı beyaz, dört ayaklı hayvan”
ḳırġıl “kırçıllı”
+kıya/ +kiye, + kına: Küçültme adları türetir:
ḳızḳıya “kızcağız”
közkiye “gözceğiz”
azḳına “azıcık, pek az”
+l: Renk ve benzerlik ifade eden adlar türetir:
başıl “beyaz tepeli”
+la/+le: Belirteç türünde adlar türetir:
arala “arasında”
+lAġ: Genellikle yer adları türetir:
tarıġlaġ “ekilen yer, tarla”
üḍleg “zaman, felek”
+lXk: Yer ve eşya adları ile soyut adlar türetir:
aşlıḳ “aşevi”
eḍgülük “iyilik”
baylıḳ “zenginlik”
ḳoyuġluḳ “koyuluk”
Addan Eylem Türeten Ekler
+A-: Geçişli ve geçişsiz eylemler türeten bu ekle türemiş sözcüklerden bazıları şunlardır:
Geçişli eylem türetenler:
aşa- “yemek yemek”
küçe- “zorlamak, zulmetmek”
Geçişsiz eylem türetenler:
adna- “değişmek”
meñze- “benzemek”
+(A)d-: Geçişsiz eylemler türetir:
bilged- “akıllanmak”
ḳutad- “mutlu olmak”
+(A)r-: Geçişsiz eylemler türetir:
ḳarar- “kararmak”
belgür- “belirmek
+DA-: Geçişli eylemler türetir:
alda- “aldatmak”
ünde- “çağırmak, seslenmek”
+ġar-: Geçişli eylemler türetir:
andġar- “yemin ettirmek”
çınġar- “gerçeği araştırmak”
+la-/+le-: Geçişli ve geçişsiz eylemler türetir:
adutla- “avuçlamak”
emle- “ilaçlamak”
talula- “seçmek”
+lAn-: “bir şeye sahip olmak, … gibi olmak” v.b. anlamlarında geçişsiz eylemler türetir:
azlan- “azımsamak”
emgeklen- “zahmet çekmek”
Eylemden Eylem Türeten Ekler
-ar-/-er-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
çöker- “çökertmek, düşürmek”
kėter- “ortadan kaldırmak”
-DUr-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
açtur- “açtırmak”
çıḳtur- “çıkartmak”
uḳtur- “bildirmek, anlatmak”
-ġIr-: Örneklerini sadece DLT’de tesbit ettiğimiz bu ekle türetilen sözcükler benzerlik bildiren eylemler yapar:
kolġır- “ister gibi olmak”
kelgir- “gelir gibi yapmak”
-(X)k-: Dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türetir:
oŋuk- “solmak”
öçük- “nefesi kesilmek”
turuḳ– “toplanmak, birikmek”
basıḳ– “basılmak, mağlup edilmek”
savruk- “savrulmak”
-(X)l- Edilgen ve dönüşlü çatılı eylemler türetir:
anutul- “hazırlanmak, hazır hale getirilmek”
bėril- “verilmek”
bitil- “yazılmak”
Dönüşlü eylemler:
adrıl- “ayrılmak”
yıġıl- “toplanmak”
-msın-/-msin-: Eklendiği eyleme ‘benzer ve gibi olma’ anlamları katar:
barımsın- “gider gibi görünmek”
yemsin- “yer gibi görünmek
–sIk-: Edilgen eylemler türetir:
alsık- “alınmak, soyulmak, elindekini kaybetmek”
bassık- “saldırıya uğramak, basılmak”
ursuk- “dövülmek”
-(X)ş-: İştaş çatılı eylemler türetir:
açış- “birlikte açmak”
uruş- “vuruşmak, savaşmak
Eylemden Ad Türeten Ekler
-(X)g: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir.
aġrıġ “ağrı”
arıġ “temiz, pak”
ḳatıġ “katı, sert, çok”
-gA: Eylemin gösterdiği hareketi yapanı gösteren adlar ve nesneler türetir:
bilge “bilgili, zeki”
-gAk: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir:
orġak “orak”
-(X)gçı: Eylemin gösterdiği hareketi yapan eyleyici adları türetir:
bitigçi “yazıcı”
soruġçı “sorucu”
gXn: Sıfat türünde sözcükler türetir:
azġın “azgın, azılı”
barkın “yolcu”
–ġUçI: Eylemden sıfat ve işi yapını gösteren adlar türetir:
alġuçı “alıcı”
barġuçı “giden”
-I: Eylemden nesne ve özne adları türetir:
buşı “hiddetli, sinirli, hırçın”
egri “eğri”
-(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar türetir:
açuḳ “açık”
beḍük “büyük”
-(X)m: Eylemlerden soyut ve somut adlar türetir:
alım “alacak, borç”
keḍim “giyecek, elbise”
–Xn: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcük türetir:
aḳın “akın, sel”
tügün “düğüm”
Özet:
Ünsüz Değişmeleri
-b-, -b > -v-, -v
ç- ~ ş-
-z ~ -s
-d- / -d ~ –ḍ– / –ḍ
/ḳ/ ~ /ḫ/
/ŋ/ ~ /m/
/ŋ/ ~ /n/
b- > m-
Addan Ad Yapan Ekler:
+aġu/+egü; +(a)ġu(n)/+(e)gü(n); +ç, +aç/+eç; +ça/+çe; +çı/+çi; +çIl; +daş/+deş; +DAm; +dak; +er; +ġaç; +gey; +ġıl/+gil; +k, +ak/+ek; +kıya/ +kiye, +kına; +l; +la/+le; +lAġ; +lXg; +lXk; +sıġ; +sXz
Addan Eylem Yapan Ekler:
+A-; +(A)d-; +(A)r-; +DA-; +ġar-; +ġır-; +I-; +(X)k-; +la-/+le-; +lAn-; +U-
Eylemden Eylem Yapan Ekler:
-ar-/-er-, -DUr-, -ġIr, -ġUr-, -(X)k-, -(X)l-, -msın-/- msin-, -(X)n-, -Ir-(I), -sIk-, -(X)ş-, -(X)t-
Eylemden Ad Yapan Ekler:
-(X)g, -gA, -gAk, -(X)gçı, -gXn, -(X)glXg, -ġUçI, -ġUk, -I, -(X)k, -(X)m, -mUr, -Xn, -(X)nç, -(X)ndI, –(X)ş, -(U)t