aöf türk siyasal hayatı 1 ve 2. ünite ders notu

[Mert Ali]

TÜRK SİYASAL HAYATI

ÜNİTE 1

Karşılaştırmalı Bir Perspektifte Demokrasiye Geçişler, Çöküşler ve Onarımlar
Türkiye’de 1945 ile 1950 yılları arasında demokrasiye geçiş sürecinin ne şekilde gerçekleştiğini açıklamak.

Türkiye’de 1945 ile 1950 yıllları arasındaki demokrasiye geçiş süreci, bir reform şeklinde olmuştur. Siyasal iktidarı elinde tutan otoriter Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) bir kopma olmadan, anayasal düzen içinde iktidarı Demokrat Partiye (DP) teslim etmiştir.

Bu Türk örnek olayı yani reform yoluyla demokrasiye geçişin ancak hükümetin muhalefetten güçlü olduğu zamanlarda, muhalefet ve iktidar gruplarında ılımlıların aşırılardan güçlü olduğu yerlerde mümkün olabileceği hipotezlerini desteklemektedir.

Demokratikleşme sürecini kesintiye uğratan 1960, 1971 ve 1980 askeri müdahalelerinin nedenlerini ve aralarındaki farklılıkları saptayabilmek.
1960-1971 ve 1980 tarihlerinde üç kez demokratik süreç askeri müdahale ile kesintiye uğramıştır. 1960 ve 1980 askeri müdaheleleri var olan kurumsal düzenden tam bir kopuş içermesine karşılık 1971 askeri müdahalesi yarı darbe niteliği taşır.

iki müdahele arasındaki en önemli fark 1960 darbesi anayasal krizi çözmeye yönelik arabulucu bir nitelik taşırken, 1980 MGK rejimi ise sosyal, ekonomik ve siyasal yapıları bütünüyle değiştirmeye yönelik bir müdahale olmasıdır. Dünyadaki demokratik çöküşleri açıklamak için iki hakim yaklaşım söz konusudur.

Bir yaklaşım, toplumun yapısal niteliklerinin önemini vurgularken diğer yaklaşım ise bir rejimin istikrarı ve devamını sağlayan sosyal ve siyasal aktörlerin önemini vurgulamaktadır.
Demokratik yönetimin krizlerini 1960, 1971 ve 1980 yıllarında yaşayan askeri darbelere bağlı olarak açıklayabilmek.

Türkiye’nin ilk yaygın demokrasi girişimi (1946-1960) 27 Mayıs 1960 tarihindeki askeri darbeyle sona ermiştir. Dönemin iki büyük partisi olan DP ve CHP ideolojik olarak birbirinden büyük ayrılığı olmayan partilerdi. 1957 seçimlerinden sonra DP azalan oylarına tepki olarak “ince demokrasiye paydos” diyerek çeşitli alanlarda sert tedbirler almıştır.

Nisan 1960 yılında olağan üstü yetkilerle donatılmış Meclis Araştırma Komisyonunun çalışmaya başlamasını ve ardından gelen öğrenci gösterileri sonunda, muhalefetin de desteğiyle 27 Mayıs 1960’ta ordu müdahele etmiştir.

1960 Anayasası’nın sağladığı liberal ortam sonucunda ise aşırı sağ ve sol grupları siyaset sahnesinde yer almıştır. Adalet Partisi hükümeti 1960’lı yılların sonuna doğru gittikçe kötüleşen siyasal ortamla baş edemez duruma gelmiştir. Bir grup radikal subay, radikal sosyal reformları yerine getirme görüntüsü altında uzun sürecek bir askeri rejim kurmayı hedeflemişlerdir.

12 Mart 1971 askeri memorandumu bu radikal hareketi engelleyen son dakika hareketidir. Bu ara yönetim, 1961 Anayasası’nı, yürütme oteritesinin güçlendirilmesi ve belirli temel özgürlüklerin kısıtlanması açısından elden geçirmiştir.

1973 sonlarında yapılan parlâmento seçimleriyle 1971 askeri darbesi son bulmuştur. 1975’den başlayarak 1980 yıllarına kadar; şiddet ve terörizm olayları artmış, hükümet ve meclis hareket edemez duruma gelmiş, ekonomik sıkıntılar ve uluslararası problemlerle birlikte rejim 1980’e gelindiğinde meşruluğunu kaybetmeye başlamıştır.

1980 çöküşüne yol açan yılların karakteristik bir özelliğide AP ve CHP’nin hükümete başkanlık yaptıklarında adaleti sağ ve sol teröristlere eşit bir şekilde uygulamadığı yönündeki yaygın kanaattır.

Bu iki büyük partinin birlikte hükümet için işbirliğinde bulunmaması da demokrasinin çöküşünün önemli bir nedenini oluşturmuştur.

1. 1945 yılında Meclis’te hakiki ve uzun süreli ihtilaf çıkmasına neden olan yasanın konusu aşağıdakilerden hangisidir?

a. Toprak reformu
b. ilköğretimin yaygınlaşması
c. Sanayi teşvikleri
d. Seçim usulü
e. Dış politika

2. 1949 yılında demokrasiye geçiş sürecindeki son engeller hangi başbakan döneminde kaldırılmıştır?

a. Şemsettin Günaltay
b. Hasan Saka
c. Recep Peker
d. Fethi Okyar
e. Fuat Köprülü

3. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de demokrasiye geçiş sürecinin başarılı olmasını sağlayan etkenlerden biri değildir?

a. Hükümetin, muhalefetten güçlü olması
b. Ilımlıların, aşırılardan güçlü olması
c. Reformcuların, tutuculardan güçlü olması
d. DP liderliğinin ılımlı olması
e. MP’nin uzlaşmacı bir politika izlemesi

4. Aşağıdakilerden hangisi, inönü’nün reform süreci başlatmasında rol oynayan güdülerle ilgili ileri sürülen görüşlerden biri değildir?

a. Demokratik rejimlerin II. Dünya Savaşındaki zaferi
b. Türkiye’nin Sovyet tehdidine karşı Batı ile yakınlaşma ihtiyacı
c. Türk toplumundaki sosyo-ekonomik dönüşümler
d. Tek parti sisteminin baştaki şahısa dayandığı düşüncesi
e. Amerika Birleşik Devletleri’nin siyasal değişim lehindeki baskısı

5. Aşağıdakilerden hangisi DP’nin muhalefeti boyunca vurgulanan sloganlarından biri değildir?

a. Serbest ve dürüst seçimler
b. Kapsamlı sivil özgürlükler
c. Keyfi ve otoriter yönetime son verme
d. Bürokrasinin güçlendirilmesi
e. Ekonomik liberalleşme

6. Türkiye’deki tek parti rejiminin "liberal, demokratik geleneğe" komünist ve faşist tek parti rejimlerinden daha yakın olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a. CHP’nin pozitivist-rasyonalist düşünceye sahip olması
b. Kemalist reformların etkisini kaybetmesi
c. CHP’nin sosyal ve ekonomik değişimlerle aşırı ilgili olması
d. CHP doktrinin değişmez bir karakterde olması
e. CHP’nin kadro partisi olması

7. Aşağıdakilerden hangisi 12 Mart 1971 askeri müdahalesinin amaçlarından biridir?

a. TBMM’yi dağıtmak
b. Siyasal partileri yasaklamak
c. Anayasayı yürürlükten kaldırmak
d. Sivil toplum kuruluşlarını yasaklamak
e. Demokrasiyi yeniden dengelemek

8. Aşağıdakilerden hangisi 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesinin özelliklerinden biri değildir?

a. Orta rütbeli askerler tarafından yapılması
b. Milli Birlik Komitesi ile üst rütbeli subaylar arasında ihtilaf yaşanması
c. Milli Birlik Komitesinin ana muhalefet partisi ile sıkı ilişki içinde olması
d. Milli Birlik Komitesinin yasama faaliyetlerinin sınırlı olması
e. Sosyal, ekonomik ve siyasal yapıların tüm aşamalarını etkileyecek 600 den fazla kanun çıkarılması

9. Aşağıdakilerden hangisi bürokratik otoriter rejimlerin ortaya çıkmasında etkili olan faktörlerden biri değildir?

a. Yüksek enflasyon oranı
b. Ara mallar ve tüketici mallarının eksikliği
c. Döviz kurlarındaki düşüşler
d. Ödemeler dengesi açığı
e. işsizlik

10. Aşağıdakilerden hangisi DP iktidarının, 1960 askeri darbesine neden olan uygulamalarından biri değildir?

a. Basın yasasının sertleştirilerek çok sayıda gazetecinin hapsedilmesi
b. Devlet radyosunun iktidar lehine tek taraşı kullanılması
c. Siyasal toplantıların yasaklanması
d. Devlet memurlarının erken emekliliğe zorlanması
e. Seçimlerin askıya alınması

CEVAPLAR

1 2 3 4 5
E E E E D
6 7 8 9 10
D E C D C

ÜNİTE 2
Anayasa Yapımı Siyaseti
Farklı siyasi yapıya sahip ülkelerde demokrasinin pekişmesi açısından anayasaların ne şekilde hazırlandığını karşılaştırabilmek. Anayasa yapımı bir ülkede demokrasiye geçiş sürecinde, toplumun ve siyasal elitlerin desteğini alarak siyasal kurumları ortaya çıkarmak açısından mükemmel bir fırsattır. Anayasa yapım süreci sadece demokrasiye geçiş sürecini değil aynı zamanda demokrasinin pekişmesini de etkilemektedir. Oydaşmacı ya da ortaklıkçı tarz anayasa yapımı demokrasinin pekişmesi olanağını arttırır.
Türkiye Cumhuriyetinin ilk anayasası olan 1924 Anayasasının ne şekilde gerçekleştirildiğini açıklayabilmek.
Cumhuriyet Türkiyesi’nin ilk anayasası 1923’te seçilen Büyük Millet Meclisi tarafından gerçekleştirildi. 1924 Anayasası TBMM’nin devletin yüce organı olmasını devam ettirdi. Bu anayasanın en önemli eksikliği, seçilmiş çoğunluğun gücünü kontrol edebilecek etkili bir kontrol ve dengeleme sisteminin olmamasıydı. Tek partiden çok partili demokrasiye geçiş sürecinde anayasa açısından zorlayıcı hiçbir gerek hissedilmedi. 1924 Anayasası DP’nin iktidari süresince değişmeden kaldı. Bir anayasal kontrol ve dengeleme sisteminin olmaması da 1924 Anayasası’nın çökmesinin ana nedeni oldu.
1961 Anayasasının 1960 darbesine bağlı olarak gerçekleştirilmesini, bu anayasanın belirleyici özelliklerini ve üzerinde yapılan değişiklikleri saptayabilmek.
1960 askeri darbesi sonucunda oluşturulan Milli Birlik Komitesi yeni bir demokratik anayasa hazırladı. Kurucu Meclis tarafından hazırlanan 1961 Anayasası, devlet elitlerinin temel siyasal değerlerini ve çıkarlarını yaratmaktaydı. Bu anayasada temel özgürlükler büyük oranda genişletildi ve vatandaşlara geniş sosyal haklar sağlandı. Ayrıca seçilmiş organların gücünü sınırlandırmak amacıyla kontrol ve dengeleme sistemleri getirildi. 1961 Anayasasıyla birlikte idari mahkemeler güçlendirildi, yargının tam bağımsızlığı ve Yasama Meclisi içinde ikinci meclis yaratıldı. Diğer yandan, devlet memurlarının ve yargıların iş güvenliği iyileştirilirken, üniversiteler ve Radyo ve Televizyon Kurumu idari özerklik kapsamına alındı. 12 Mart 1971 askeri muhtırasının ardından askerlerin perde arkasından destek verdikleri hükümetler 1971 ve 1973 yıllarında 1961 Anayasasında üç temel kategoride değişiklik yaptılar: (1) Mahkemelerin denetleme yetkisinin sınırlandırılması ile belirli özgürlüklerin kısıtlanması; (2) yürütmenin güçlendirilmesi, TBMM’nin yürütmeye kanun hükmünde kararname yapma yetkisinin verilmesi; (3) sivil idare mahkemelerinin ve Sayıştay denetiminin dışında tutarak, askerlerin kurumsal özerkliğini artırmak. 1961 Anayasasında yapılan bu değişiklikler siyasal partiler arasında bir tartışma ve görüş alış-verişinden uzak olarak çatışmacı bir yöntemle yapıldı.
1982 Anayasının gerçekleştirilmesini, belirleyici özelliklerini ve dönemin siyası iktidarları tarafından hazırlanan değişiklik çalışmalarıyla gerçekleştirilen değişiklikleri saptayabilmek.
12 Eylül 1980’de iktidarı ele alan Milli Güvenlik Konseyi otoritesi altında yapılan 1982 Anayasasının yapımı, geniş bir oybirliğiyle siyasal kurumlar oluşturma anlamında uzaktır. 1982 Anayasasını hazırlayan Kurucu Meclis, 1960-1961 Kurucu Meclisinden farklı dır. 1982 Anayasası, 1961 Anayasına göre milli iradeye, seçilmiş meclise, siyasal partilere, siyasetçilere, sendikalara ve sivil toplum örgütlerine daha az güvenmekteydi. Bu anayasa, güçlendirilmiş bir cumhurbaşkanı ve Milli Güvenlik Kurulu ile askerin siyasal sistemin nihai koruyucusu ve hakemi olmasını sağladı. 1982 Anayasasının idari sistemi en iyi şekilde parlâmenterizmin değiştirilmiş ya da zayışatılmış şekli olarak tanımlanabilir. 1982 Anayasasının bütün siyasal partileri, sivil toplum kurumları dışlayarak yapılması ve hayli şüpheli bir referandum ile kabul edilmesi sürekli tartışma konusu olmuştur. 1982 yılından başlayarak bu anayasa üzerinde çeşitli değişiklikler yapıldı. Özellikle Haziran 1995 tarihinde 1982 Anayasası üzerinde önemli değişiklikler yapıldı. Ancak bu değişikler beklentilerin çok uzağında kalmasına rağmen yine de partiler arası işbirliğine bir örnek oluşturdu. Türkiye’deki anayasa yapım tarihine bakıldığında üç cumhuriyet anayasının hiç birisinin tartışmalar, pazarlıklar ve uzlaşmalar süreciyle ve toplumu geniş bir şekilde temsil eden bir Kurucu Meclis tarafından yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla da üç anayasanın hepside zayıf siyasal meşruluğa sahipti ve tam olarak pekişmiş demokratik rejim üretemedi.
1. 1924 Anayasa’sının en önemli eksikliği aşağıdakilerden hangisidir?

a. Seçilmiş çoğunluğun gücünü kontrol edecek kontrol ve dengeleme sisteminin olmaması
b. Siyasal kurumların kuruluşunda etkili olamaması
c. Demokrasinin pekişmesini sağlayamaması
d. Anayasayı hazırlayan Meclisin toplumun önemli güçlerini temsil etmemesi
e. Anayasa tartışmalarının özgür bir ortamda geçmemesi

2. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de ilk demokrasi tecrübesinin çökmesinin nedenlerinden biri değildir?

a. Anayasal kontrol ve dengeleme sisteminin olmaması
b. Temel hakların etkili yasal garantisinin bulunmaması
c. Kanunların Anayasaya uygunluğunun denetlenmemesi
d. Seçme ve seçilme hakkının sınırlı olması
e. Muhalefet haklarını kısıtlayan kanunların çıkarılması

3. Aşağıdakilerden hangisi 1961 Anayasa’sının temel özelliklerinden biri değildir?

a. Temel hak ve özgürlüklerin genişlemesi
b. iş güvenliğinin iyileştirilmesi
c. Etkili bir kontrol ve dengeleme sistemi yaratılması
d. idari mahkemelerin güçlendirilmesi
e. Kamu kurumlarının idari özerkliklerinin sınırlandırılması

4. Aşağıdakilerden hangisi 1961 Anayasa’sının temel özelliklerinden biri değildir?

a. Kanunların anayasaya uygunluğunun yargı denetimine sunulması
b. Bütün yürütme birimlerinin denetlenebilmesi
c. Yargı organlarının bağımsızlığının sağlanması
d. Yasamanın tek bir meclis içinde gerçekleştirilmesi
e. Devlet elitlerinin temel siyasal değerlerini yansıtması

5. Aşağıdakilerden hangisi 1971 ve 1973 yılında yapılan Anayasa değişikliklerinden biri değildir?

a. Temel özgürlüklerin sınırlandırılması
b. Mahkemelerin denetleme yetkisinin sınırlandırılması
c. Yürütmenin güçlendirilmesi
d. TBMM’nin yürütmeye kanun hükmünde kararname yapma yetkisi vermesi
e. Silahlı Kuvvetlerin Sayıştay denetimine tabi tutulması

6. 1982 Anayasa’sının hangi özelliği Üniversitelerin yapısını doğrudan etkilemiştir?

a. Temel özgürlüklerin sınırlandırılması
b. Sosyal hakların azaltılması
c. idari özerkliğin kaldırılması
d. Yargının denetleme yetkisinin sınırlandırılması
e. Cumhurbaşkanının yetkilerinin artırılması

7. Aşağıdakilerden hangisi 1982 Anayasa’sının temel özelliklerinden biridir?

a. Genişletilmiş temel hak ve özgürlükler
b. Vatandaşlara tanınan sosyal haklar
c. Sivil toplum kuruluşlarının güçlendirilmesi
d. Yargı denetiminin güçlendirilmesi
e. Cumhurbaşkanının ve Milli Güvenlik Kurulunun yetkilerinin artırılması

8. Aşağıdakilerden hangisi ANAP iktidarı tarafından 18 Mayıs 1987 tarihinde 1982 Anayasası’nda yapılan değişikliklerden biridir?

a. Milletvekili sayısının 450 ye çıkarılması
b. Cumhurbaşkanının yetkilerinin artırılması
c. Milli Güvenlik Kurulunun güçlendirilmesi
d. idari özerkliğin kaldırılması
e. Temel özgürlüklerin sınırlandırılması

9. Aşağıdakilerden hangisi 1995 yılında 1982 Anayasa’sında yapılan değişikliklerden biri değildir?

a. Seçmen yaşının 18 e düşürülmesi
b. Sendika ve derneklerin siyasal faaliyetlerine izin verilmesi
c. Kamu çalışanlarına sendika hakkı verilmesi
d. Siyasal partilere üye olma yaşının 18 e indirilmesi
e. TBMM üye sayısının 450 ye çıkarılması

10. 1982 Anayasası’nda yapılan aşağıdaki değişikliklerden hangisi politik yaşamın güçlendirilmesiyle doğrudan ilgilidir?

a. Siyasal partilere katılma ve siyasal partilerin örgütlenme haklarının genişletilmesi
b. idari mahkemelerin yetkilerinin güçlendirilmesi
c. Üniversitelerin idari özerkliklerinin tanınması
d. Radyo ve Televizyon Kurumunun idari özerkliğinin tanınması
e. Yargının tam bağımsızlığının sağlanması