Jeomorfoloji 1.Sınıf Ders Notları

[ahmetbsygtt]

Metamorfik Kayaçlar(Başkalaşım Kayaçları)
Yerin %27’sini oluşturur. Sıcaklık, basınç ve kimyasal olayların etkisi altında başkalaşmaya uğrar.
Metamorfizma derecesi ile oluşturdukları kayacın kimyasal bileşimine göre çeşitli tip ve özellikte bulunurlar. 3 tür metamorfizma var. Dinamo, Kontakt, Genel diye.
Dinamo’da: Yer değiştiren yerkabuğunun sahalarında oluşan sürtünmeden kaynaklanan kırılmadır.
Kontakt’da: Magmanın temas ettiği kısma denir.
Genel’de: Yerin derin kısımlarında çok yüksek basınç ve sıcaklık altında oluşur.
Bölgesel metamorfizmaya uğramış sahada metamorfizma dereceleri vardır. 3 tanedir.
Aşağıdan yukarıya doğru katazon, mesozon, epizondur. En altta yer alan katozon’da üstteki tortulların ağırlıkları nedeniyle hidrostatik basınç yüksektir. Bu zonda sıcaklık magmayla temasta olması nedeniyle maksimumdur. En üstte olan epizonda sıcaklık, hidrostatik basıncın etkisiyle azalmıştır.

Başlıca Metamorfik Kayaçlar Şunlardır
Mertamorfik Şistler: İnce dilinimli. Örnek: Mika, şist, biotit, kuvars gibi.
Arduvaz: Sert ince kil taşıdır. Döşeme taşıdır. Siyah-Yeşil-Kırmızıdır.
Amfibolit: Hornblend-Plajyoklaj minerallerinden oluşur. Yeşil-Gri-Siyahtır.
Kuvarsit: Kuvars bakımından zengin kum taşı oluşur. Kumtaşından 2 şekilde ayrılır. Boşluk yok. Saf kuvarsit beyazdır.
Gnays: Orta iri kristallidir. Şeritlidir. Kuvars, feldspat, mika oluşturur.

KAYAÇLARIN YERŞEKİLLERİ ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN FİZİKSEL-KİMYASAL ÖZELLİKLERİ
Gözenekli ve Boşluklu Yapı
Yarık, çatlak gibi çok sayıda gözenek içeren kayaçlar aşındırmaya karşı dayanıksızdır.
Not: Gözenek fazla olursa o kadar kayacın direnci düşüktür.
Gözeneklilik: Bir kayaçta yer alan hacimlerin kayacın toplam hacmine eşittir.
Etkin Gözeneklilik: Birbiriyle bağlantılı gözeneklerin hacminin oranıdır.

Tabakalı ve Şist Yapı
Şistlenme tabakalaşma yüzeyleri aşındırmaya karşı kayaçların dayanıksız yerlerini oluşturur.
Kil: Sızmayı engelleyen, geçirgenliği olmayan yerlerde olur.

Geçirimlilik
Yer şekilleri üzerinde etkili olan özelliktir. Kayacı oluşturan unsurların birbirlerine sıkıca bağlı olup olmamalarına, kayaçta mevcut gözenek veya boşlukların miktarına ebadına göre değişir.

B - TEKTONİK YAPI
1-YATAY YAPI
Birbiri üzerinde yer alan tabakaların yatay bulunduğu tiptir. Üst üste bulunduğu yatay sahalarda;
Kornişli Vadi, Yapı Platformu, Yapı Platosu, Mesa ve Büt oluşur.

Mesa: Yapı Platoları akarsu şebekesinin gelişimi, aşındırmasıyla parçalanır, küçük düzlüklere dönüşür.
Kalker, konglemera ve bazalt gibi sert kayaçlardan oluşur.
Büt: Mesaların küçük olanına denir.

Yatay yapılı sahada akarsularla yarılma ve kornişli vadilerin oluşmasıyla başlayan jeomorfolojik gelişim yapı platformları ve yapı platosunun oluşmasıyla devam eder. Üstteki sert tabakanın yüzeye karşılık gelen yapı platosu mevcut akarsulara katılan yeni kollarla gittikçe parçalanarak mesa bütlere dönüşürler. Akarsu vadilerinin yamaçlarında derinleşmeye bağlı olarak 2li 3lü basamak halinde kornişler gelişir.
2-MONOKLİNAL YAPI
Subsekant: Tabakaların eğim yönüne dik akan akarsulardır.
Konsekant: Tabakaların eğim yönüne akan akarsulardır.
Kuesta: Tabakaların ardışık olarak üst üste bulundukları şekilleri oluşturur.
Ör: Paris Havzası, Würtemberg Havzası

3- KIVRIMLI YAPI
Tabakalar yan basınçların etkisiyle kıvrılmıştır.
Antiklinal: Dış bükey kabartı şeklini almış olana denir./Senklinal: İç bükey şeklini almış olana denir.
Topagrafik Terslenme: Antiklinalin alt olup Senklinalin üst olduğu yer şekillerine denir.
Ör: Toros Dağları, Jura Dağları

4- FAYLI YAPI
Fay: Düzlem boyunca yer değiştiren yer kabuğu bloklarının oluşturduğu yer şekline denir.
Fay Düzlemi: Yer değiştirme hareketinin oluşturduğu düzlemdir.
Fay Aynası: Üzeri çizikli ve cilalı fay düzlemine denir./ Düşey Atım: 2 blok arası seviye farkına denir.
Alçalmış ve Yükselmiş Bloklar: Fay düzlemi boyunca yer değiştirmiş blokların alçalmasına alçalmış blok yükselmesine yükselmiş blok denir.
Fay Çizgisi: Düzlemin topografya yüzeyi ile yaptığı arakesite denir.
Tavan ve Taban Bloğu: Fay düzlemi düşey değilse üstünde yer alan bloğa tavan altında ise taban denir
Façeta: 2 akarsuyu birbirinden ayıran sırta denir.
Fay’a ör: Doğu Afrika, Ege Bölgesi

5- DOM YAPISI
Dom: Yatay kesitleri daireye benzeyen antiklinallere denir. Magma veya tektonik hareketlerle oluşur.
Kripto Volkanik Dom: Volkan gazlarının basıncı sonucu üstte yer alan tabakaların kıvrılmasıyla oluşur.
Diyapirik Kıvrım: Çekirdek kısımları tuzdan oluşan kıvrımlara denir.
Konsekant Akarsu: İlk akarsudur. Merkezden çevreye akar. Ör: Weald, Black Hills, Diyarbakır.
Radyal Akarsu: Merkezden çeşitli yerlere dağılır yataklar vadiler oluşmasıdır.
Domlar topografya yüzeyinde az yüksek bir kabartı şeklinde olabildikleri gibi yüksek tepe veya dağ görünümünde olabilirler.

6- DİSKORDANT ÖRTÜLÜ YAPI (UYUMSUZLUK)
Sürempozisyon/Epijeni: Topografyanın eski topografya haline gelmesidir.
Konsekant Akarsu: Eğimi takip eden akarsuya denir.
Diskordant’a Ör: Fransa Morvan Bölgesi, Türkiye’de İstanbul Bölgesi


c - VOLKANİZMA
Volkanizma: Yerin iç kısmında yer alan magmanın yeryüzüne yükselmesine denir.
Derinlik Volkanizması/Plütonizma: Magma yükselirken yer kabuğunun içinde son bulmasıdır.
Yüzey Volkanizması: Magmanın yer kabuğunu aşarak yeryüzüne çıkmasına denir.

A – DERİNLİK VOLKANİZMASIYLA OLUŞAN İNTRÜSİF KÜTLELER
Konkordant İntrüsif Kütle: Yüzeyi yerkabuğunu oluşturan çevrelerinde olan kayaçların tabaka yüzeyine paralel olanına denir.
Diskordant İntrüsif Kütle: Yüzeyi çevre tabaka yüzeylerini herhangi bir açıyla kesmesine denir.
Batolitler: Yer kabuğunun derin kısımlarında oluşmuş büyük intrüsif kütlelerdir.
Lakoitler: Sap kısmı bulunan tabanı düz mantar- kubbe şeklinde inrüsif kütlelerdir.
Bismalitler: Oluşumu Lakoitlere benzer. Farklı olarak magmanın sokulup kubbe şeklinde yükselmesi sonucunda faylanmalardan oluşur.
Fakolitler: Kıvrımlı bölgelerde kıvrımlı boşluklarında katılaşmış, konkordant ve kıvrımları oluşturan intrüsif kütlelerdir. Kavislidir.
Lapolitler: Diğer kayaçları kesen damar şeklindeki diskordant intrüsif kayaçlardır.


B – VOLKANİZMAYLA YERYÜZÜNE ÇIKAN MADDELER VE YERŞEKİLLERİ
Katı Maddeler
Patlamalar sonucu havaya fırlatılan maddelerdir.
İnce Kül/Toz: 0.25mm’den küçük olana denir. / Volkan Külü: 0.25-4mm arası olana denir.
Lapilli: 4-32mm arası olana denir. / Volkan Bombası: 32mm’den büyük olana denir.
Volkan Breşi/Oglemera: Lapilli gibi unsurların lavlardan oluşan çimento maddesiyle birleşmesine denir.
Piroklastik Volkan Konisi: Baca etrafına düşer ve üst üste yığılır volkan konilerini oluşturmasına denir.

Sıvı Maddeler
Lav: Volkanlardan çıkmış sıvı halindeki erimiş maddedir./ Effüsif: Patlamasız / Eksplosif: Patlamalı
Kaldera: Patlama sırasında parçalanarak genişlemiş volkan kraterlerine denir.
Maar: Kuyu şeklindeki patlama çukurudur.

Gazlar
Püskürme sırasında volkanlardan çıkan gazların en büyük kısmını su buharı oluşturur.
Fumural- Solfator- Mofette sıcaklığa bağlı evrelerdir.


C – VOLKANLARIN YERYÜZÜNDE DAĞILIŞI
Volkanların %75’i Büyük Okyanusun kenarında yer alır. Ateş Çemberi dediğimiz yerler ise;
Kamçata, Koril Adaları, Japon Adaları, Filipinler. Levha sınırlarında görülür.
Genç oluşumlu Sahalarda, Alp Himalaya Kıvrım Sahalarında görülür.

D – İKLİM
Yer şekillerinin oluşum-gelişiminde rol oynayan etmendir.
Nemli bölgelerde aşındırma etmeni akarsulardır. Kimyasal Ayrışma ön plandadır.
Kurak bölgelerde aşındırma etmeni rüzgarlardır. Fiziksel Parçalanma ön plandadır.
Başlıca morfojenetik bölgeler şunlardır;
a)Kurak Bölge: Çöl İklimi b)Savan Bölge: Sıcak-yarı nemli Subvatoral İklim c)Yarı Kurak: Step İklimi
d)Selva Bölge: Sıcak nemli Ekvatoral İklim e)Flüvyal: Orta Kuşak f)Buzul Çevresi: Tundra
g)Buzul Bölgeleri: Kutup İklimi

E – AŞINDIRMA ETMEN VE SÜREÇLERİ
a)Fiziksel Parçalanma
Kayaçların kimyasal bileşimleri bozulmadan küçük parçalara bölünmelerine denir.

b)Kimyasal Ayrışma
Kayaçları oluşturan unsurların ve unsurlarına birbirine bağlayan çimentonun kimyasının değişmesidir.
Ör: Çimentosu kalker olan kumtaşı, kalkerin erimesi sonucu parçalanır kum deposu haline geçer.
Hidratosyon: Minerallerin bünyelerinde su olmamalıdır. Anhidrite su alırsa jipse dönüşür.
Oksidasyon : Oksijenin diğer etmenlerle birlemesidir. Ör: Demirin paslanması
Karbonasyon: Mineral ve kayaçların korbonik asit karşısında gösterdikleri reaksiyondur.

Fiziksel ve Kimyasal Ayrışmanın Etmenleri
İklim
Kayaç Özellikleri: Kayaçların fiziksel kimyasal özellikleri farklıdır. Aşındırma etmeni süreçlerine karşı dayanıklı-dayanıksız olur.
Suyun Bileşimi: Saf su, tuz, jips ve alkelen karbonatları eritir. Hidratosyon olayına imkan verir.
Demir, Magnezyumun erimesine neden olur.
Jeomorfolojik Özellikler: Dolaylı yoldan etkilidir. Yükseklik arttıkça sıcaklık azalır, belirli yükseklikten sonra kar yağar. Bu gibi aşındırma etmen süreçleri etkiler.
Ekvatoral kuşakta kimyasal ayrışma var. Ama Orta Kuşak ve yüksek kesimlerde buzul-kar yağışı olduğu için fiziksel parçalanma olur.
Canlılar: Gür bitki örtüsünün olduğu sahalarda bitki köklerinin yaptıkları fiziksel parçalanma fazladır.

c)Yeraltı Suları
Yer kabuğunun gözeneklerinde bulunan sulardır. Eritme-aşındırma-biriktirme yoluyla şekillendirme yapar.

d)Akarsular ve Seyelan
Akarsu: Yeryüzünde doğal bir yatağa bağlı olarak akan su kütlesine denir. Seyelanda yatağa bağlı değil
Aşındırma Şekilleri: Vadi, aşınım yüzeyleri, peneplen
Biriktirme Şekilleri: Birikinti konileri, birikinti yelpazesi, dağ içi ovaları.

e) Buzullar
Buzullar, normal buzdan farkı kendine has özellikleri olan hareketli buz kütlelerdir.
Aşındırma: Hörgüç Kaya, Sirk, Buzul Vadileri / Biriktirme: Dromlinler, Kumeler

f) Dalgalar ve Akıntılar g)Rüzgarlar h)Canlılar

F- SÜRE
Yer Şekillerinin oluşum ve gelişiminde uzunluğu değişen böyle bir süreye ihtiyaç var.
W.M.DAVİS: Jeomorfolojik gelişimi insana benzetmiştir. Bu gelişimde başlangıç anından taban seviyesine yakın bir seviyeye kadar alçaltıp düzleştirene kadar geçen süreye aşınım devresi denir.

Gençlik Evresi
Akarsu vadilerinin enine profili ‘’V’’ şeklindedir. Akarsu ağları gelişmemiştir. Eğim kırıklıkları görülür.
Su bölümü sahaları geniştir. Asli çukurluklar göllerle kaplıdır.

Olgunluk Evresi
Akarsu ağları gelişmiş yapıya uymuştur. Vadilerin enine profili, yamaçların işlenmesi sonucu ‘’V’’ şeklinden uzaklaşmıştır. Akarsular denge profili kazanmışlardır.

İhtiyarlık Evresi
Vadiler çok genişlemiştir. Vadiler arasında yer alan su bölümü sahaları asli topografya parçaları ortadan kaldırılmıştır. Bölge taban seviyesine yakın seviyeye alçaltılmış düzleştirilmesine peneplen denir. Aşınım devam ederse saha düzleşir aşınım ovaları oluşur.
Aşınım kurtulmuş ve yüksek olarak geriye kalmış kesimler mevcut olabilmesine monadnok denir.

Aşınım Devresinde Karışıklar Oluşturan Olaylar Şunlardır:
Taban Seviyesinin Değişmesi
Eski aşınım devresinin durmasına ve yeni devrenin başlamasına neden olur. Bu halde 2 durum vardır;
1.durumda genel taban seviyesini oluşturan su kütlesinin kendisi yükselip alçalmasına östatik hareket denir. Yükselme şeklinde olanlara pozitif östatik hareket, alçalma olanına negatif östatik hareket denir
2.durumda ‘Karanın’ yükselip alçalmasıdır. Bunada izöstatik hareket denir.
Eğim Kırığı: Akarsu yataklarının alçalan yeni taban seviyesine göre derinleştirme sırasında geriye doğru aşınım dalgasının eriştiği noktalarda eski yataktan yeni yatağa geçerken boyuna profildeki eğim artışının görüldüğü noktaya karşılık gelir.
Polijenik Topografya: Aynı bölgede yan yana iç içe karışık bulunduğu topografyalara denir.
Monojenik Topografya: İklim bölgesine has süreçlerle oluşmuş yer şekilleridir.