İktisadi Planlama Tanım, Araçları, Çeşitleri

[karsat]

İktisadi Planlama

Tanım: Belli bir dönemde belirli sosyo-ekonomik amaçlara ve sayısal olarak ifade edilebilen hedeflere ulaşabilmek için, bu işle görevlendirilmiş
organlar tarafından ve daha önceden saptanan araçları kullanmak suretiyle belli bir bölgede yürütülen faaliyetlerin tümüne iktisadî plancılık denir.
İktisadi Planın Özellikleri
1-)Planlama faaliyetlerinin yürütülmesi için bir takım kurum ve organlara ihtiyaç vardır. Bu organlar 4 gruba ayrılabilir:
a) Planı hazırlayan organ,
b) Planla ilıgili kararları veren organ,
c) Planı uygulayan organ,
d) Plan uygulamasını izleyen, kontrol eden organ.
2-) Sayısal olarak saptanmış hedeflerin bulunması zorunluluğudur. Gerçekten bir planda «neyin ne kadar üretileceği» sorusu mutlaka cevaplanmalıdır.
Gereksinmeler ve kaynaklar miktar olarak saptanabilmelidir. Aksi halde planda tutarlılık sağlanamaz.
3-) Planlama, istatistik kanunlarına ve olasılık teorisine dayanarak gelecekteki gelişmeleri doğruya en yakın bir şekilde tahmin edebilmelidir.
4-) Her plan belli bir süreyi veya dönemi kapsar.
5-) Planlama rasyonel bir faaliyet olmalıdır. Yani planlamaya girişmekle sağlanacak yarar ve katlanılacak fedakârlıklar açık ve seçik bir şekilde ortaya
konabilmeli, planlama faaliyetinin neye mal olabileceği sorusu cevaplanabilmelidir.
6-) Planlama iktisat kanunlarından yararlanmayı gerektirir. Planlama, amprik veya geleneksel değil, fakat bilimsel, akılcı bir yöntemdir.
7-)) Planlamanın belli bir bölgeyi kapsaması gerekir. Tüm ülke veya bir bölge için bir ya da birden fazla plan yapılabilir. Ancak önemli olan, plan
belgesinin uygulama yerini açık olarak göstermesidir.
8-) Bir planda, belli hedeflere ulaşmak için hangi araçların ne şekilde kullanılacağı açık bir şekilde ortaya konmalıdır. Aynı zamanda planın
hazırlanışında kullanılan tekniklerin ve metodolojinin de belirtilmesi gerekir.
Planlama Amaçları
i) Planlamayı sadece bir teknik olarak kabul eden amaçlar,
ii) Ekonomik açıdan önem taşıyan amaçlar, : İdeolojilerden bağımsız
a) Kaynakların optimal kullanımı
b) İşgücünün tam kullanımı
c) Üretim kapasitesinin tam kullanımı
d) Yaşama standardının veya refahın en yüksek düzeye çıkarılması
e) İktisadi büyümenin maksimum kılınması
f) Ekonominin dengeli kalkınması ya da dinamik bir genel dengeye ulaşılması
g) Ekonomide konjonktür hareketlerinin etkisini en alt düzeye indirmek veya yok etmek.
iii) Politik açıdan önemli amaçlar,
iv) Yapısal değişiklik öngören amaçlar.
Planlama Araçları
1.İdari Nitelikteki Araçlar
Bunlar, kamu otoritelerinin plan uygulamasını etkileme amacıyla kullandıkları çeşitli idari araçlardır. Bu araçlar, anayasa, kanun, kararname, yönetmelik,
tebliğ gibi belgelerdir.
a) Dış ticaret ve döviz kurları üzerine konan kısıtlamalar: Döviz gelirlerini arttırmak için de ihraç mallarının fiyatını düşürecek çeşitli tedbirler
uygulanır.
b) Vergi politikası: Örneğin gelir vergisi, mâli amacı yanında, özellikle gelir esnekliği yüksek olan malların tüketimini sınırlamak ya da özel
tüketimi bütçeler yoluyla kamu tüketimi şekline dönüştürmek amacı ile kullanılan bir planlama aracıdır.
c) Bütçeler:
d) Yardımlar, sübvansiyonlar ve benzeri araçlar:
e) Krediler:
f) Diğer idari nitelikteki araçlar: Örneğin fiyat veya ücretlerin planlı dönemde belli bir kısım mal veya ücret çeşitleri itibarı ile ve idari
kararlarla sabit tutulması bu araçlar arasında sayılabilir.
2. İktisadi Nitelikteki Araçlar
Planlama faaliyetinde yer alan kişilerin maddi nitelikte bir takım kazançlarla teşvik edilmesi halinde, planlardaki amaçların gerçekleşmesine daha çok
yardım edilmiş olacağı açıktır.
3. Nötr Araçlar
a) îstatistiki verilerin toplanması: Planlama faaliyetinin gerektirdiği uygun verinin toplanması, verilerin işleme tâbi tutulması, gereğinde veri üretilmesi
ve verilerin kaydedilmesi planlama mekanizmasının temel koşullarmdandır.
b) Birörnek muhasebe sistemi: Böyle bir sistem ilk önce Almanya'da uygulanmış, daha sonra Sovyetler Birliğinde de kullanılmaya başlanmıştır.
Gerçekten bütün işletmelerde aynı tip bir kayıt sistemi uygulanırsa, planlama amaçlarına uygun ekonomik verileri işletme düzeyinde toplamak olanağı
bulunacak ve teknik bir kolaylık sağlanmış olacaktır.
c) Planlama metodolojisi: Planlama metodolojisi de tarafsız ve tamamen teknik bir araç olarak kabul edilmektedir. Örneğin formel ekonometrik

planlama modelleri bu nitelikteki araçlardandır.
d) Yılık programlar ve sektör planları:
Planlama Çeşitleri
1.Kısmi ve Genel Planlar
Kısmi: Çeşitli kamu kuruluşlarına ait proje ve programların hazırlanıp bir bütün halinde toplanması.
Genel Planlar: İktisadi planlamalar zaten tüm sosyo-ekonomik kesimi kapsar. Dolayısıyla genel tabiri gereksizdir.
2. Uzun, Orta ve Kısa Dönemli Planlar
Kalkınma planlan, kapsadıklan süreler; itibariyle de çeşitlilik gösterirler. Genellikle süre açısından planlar uzun, orta ve kısa dönemli olmak üzere üç
gruba ayrılırlar. Uzun dönemli planlar, yirmi veya otuz yılı kapsayan planlardır. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu planlara perspektif planlar da 41 denir.
Bunlar, hızlı bir iktisadi kalkınmanın sağlanabilmesi için, bir bütün olarak ekonomide veya çeşitli sektörlerde karşılaşılacak sorunların çözümünü
gösteren genel nitelikte makro hedefleri içerirler. Örneğin Türkiye'de hazırlanmış bulunan ilk iki kalkınma planı, 15 yıllık birinci perspektifin ilk on yılını
kapsayan dilimlerdir.
3. Ulusal Planlar ve Bölgesel Planlar
Ulusal planlar, ülke çapında ekonominin tüm sorunlarını ele alan planlardır. Bölgesel planlar ise, belli bir bölgenin kalkınma sorunlarına çözüm getirmeyi
amaçlarlar.
Türkiye'- de bugün bölgesel plan uygulaması yoktur.
4. Makro ve Mikro Planlar
Mikro planlar bir planlama birimi sayılan işletme ile sınırlandırılmıştır. Bu planlarda kaynaklarla gereksinmeler arasında işletme me düzeyinde denge
kurulmaya çalışılır. Dolayısı ile mikro planlar sorunlara, firma çapında çözüm arayan planlardır. Makro planlar ise çok daha geniş kapsamlı olup, ülke
düzeyindeki sorunlarla ilgilidir.
5. Tek Merkezli ve Çok Merkezli Planlama
Eğer planı hazırlayan merkez tek ise, tek merkezli bir planlama söz konusudur. Burada, bu merkez tarafından hazırlanmış tek bir plan mevcuttur ve tüm
ekonomik faaliyetler bu planla düzenlenir. Buna göre üretimin hangi düzeyde olacağı, sermaye hareketleri ve kişilerin gereksinmelerinin yönü merkezi
plancı tarafından saptanır.
Çok merkezli planlamada birçok örgütlerce hazırlanmış çok sayıda planlar olabilir. Bunlar arasında işletmeler, devlet kuruluşları, veya federe devletler
sayılabilir. Bu merkezler kendi planlarını, birbirlerinden bağımsız olarak hazırlayabilir, uygulayabilir, kontrol edebilirler. Oysa tek merkezli planlamada
her işletme, her kuruluş için sadece ve sadece uyulması zorunlu tek bir plan söz konusudur.
6. Tek Hedefli ve Çok Hedefli Planlama
Bu ayrım, planların tek ya da çok hedefli oluşlarma göre yapılmış bir sınıflamayı gösterir, iktisadi planlama faaliyetini yürüten ülkelerin planlama
pratiğine bakıldığında, bunların pek çoğunun çok hedefli planlar hazırladıkları görülmektedir. Türk planları da çok hedefli planlardandır.
7. Büyüme Tipi ve Kalkınma Tipi Planlar
Ekonomide, planlama mekanizmasını uygulayarak yapılmak istenen değişikliklere göre de planlar sınıflandırılabilir. Ekonomide yapısal bir değişiklik
sağlamak, toplumsal-ekonomik yapıya piyasanın otomatik işleyişinin gerçekleştireceğinden farklı bir nitelik vermek amacı ile hazırlanmış planlar,
«kalkınma tipi planlardır». Sadece ekonomik büyüklüklerin artmasını hedef alan planlara ise «büyüme tipi planlar» denir. Az gelişmiş ülkelerde ve
Türkiye'deki planlar kalkınma planlarıdır. Burada kalkınma ile, kişi başına düşen gelirin artışı ve bunu sağlamak üzere ekonomide yapısal bir değişmeye
(genellikle sanayileşmeye) ağırlık verilmesi kastedilir.
8. Yol Gösterici ve Emredici Planlar
Planların kontrol güçleri ve içerdikleri zorunlu olma unsuru açısından yapılabilecek bir sınıflama, bizi yol gösterici veya emredici planlar ayrımına
götürür. Ülkelerin uyguladıkları veya kabul ettikleri ekonomik ve politik sistemler farklı olduğu sürece, planlara verilen görev ve fonksiyonlar da, bu
sisteme bağlı olarak değişecektir. Kitabın birinci bölümünde de belirtildiği gibi, az gelişmiş ülkelerin çoğunda bugün uygulanan plan türü «yol gösterici»,
sosyalist ekonomilerde ise «emredici» niteliktedir.
Türkiye'de uygulanan planlar kısmen emredici, kısmen yol gösterici niteliktedir. Bu nitelik, plan stratejilerinde çeşitli şekillerde ifade edilmektedir.
Örneğin Birinci Beş Yıllık Plan Stratejisinde, Türk ekonomisinin kamu ve özel sektörün birarada bulunduğu karma bir ekonomi olduğu belirtilerek,
planlamada bu sistemin kurallarına uyulacağı ve bu sistemin sağladığı olanaklardan en üst düzeyde yararlanma yoluna gidileceği ifade edilmektedir.
Dolayısı ile planın yol gösterici bir nitelik taşıdığı zımni olarak belirtilmiştir. 50 İkinci Beş Yıllık Plan Stratejisinde ise, bu konuda açık ifadeler yer
almaktadır. Nitekim stratejide şöyle denilmektedir