Kadirilik ; 12. yüzyılda şeyh Abdülkadir Geylani tarafından kurulan ve islam dünyasındaki en köklü tarikatlardandır. Kadirilik etkisinde oldukları bilinen belli başlı gruplar, Dr.Haydar Baş liderliğindeki icmalciler, Kadiri Muhammediye, Galibiler ve Tillocular olarak bilinen cemaatlerdir.
Kadirilik ve Kadiri Tarikatı
Müslümanların yaşadığı her bölgede müntesipleri bulunan Kadiri tarikatı, Abdülkadir-i Geylani’ye izafeten anılan bir sufi tarikatıdır. Kimi araştırmacılar, Abdülkadir-i Geylaninin kendisinin bir tarikat kurduğuna delil bulunmadığını, çocukları ve müridlerinin onun isminin hatırasına kendilerini Kadiri olarak adlandırdıklarını söyleseler de bu iddia eleştiriye açıktır. Abdülkadir-i Geylani’nin adına izafetan Kadiriyye ismini alan tarikat günümüze kadar ulaşmış en eski tarikattır. Aynı zamanda günümüzde en yaygın ve en fazla müntesibi olan tarikatlardan biridir.
Tarikat, henüz Abdülkadir-i Geylani hayatta iken Anadolu, Arabistan yarımadası ve Kuzey Afrika’ya kadar ulaşmıştır. Kurucusunun vefatından yaklaşık bir asır sonra da Hindistan bölgesinde intişar etmiştir (Gürer, 2010: 97).
Kadiriyye’yi Anadolu’ya XV. yüzyılda, Hacı Bayram-ı Veli’nin müridi iken onun emri üzerine Hama’ya gidip Abdülkadir-i Geylani’nin soyundan Hüseyin elHamevi’den hilafet alan Eşrefoğlu Rumi getirmiştir. Kadiriyye’nin Eşrefıyye kolunun piri olan Eşrefoğlu Rumi’nin kurduğu tarikat geniş bir alana yayılmayıp İznik-Bursa çevresiyle sınırlı kalmıştır. Kadiriyye XVII. yüzyılda, tarikatın Rumiyye kolunun piri İsmail Rumi’nin faaliyetleri sonucu başta istanbul olmak üzere Anadolu ve Balkanlar’da yaygınlık kazanmıştır. İsmail Rumi’nin istanbul-Tophane’de kurduğu tekke diğer bölgelerde açılan Kadiri tekkelerinin merkezi olma fonksiyonunu da üstlenmiştir (Azamat, 2001: 132).
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Bitlis ve Tillo (Siirt yakınlarında Aydınlar) köyü de uzun süredir Kâdirîliğin merkezi olarak bilinmektedir. Tasavvufun astronomi ve tabii ilimlerle yan yana inkişâf ettiği Tillo, uzun süre dînî ve seküler ilimlerde bir büyük merkez olarak eşsiz üne sahipti. Tillo’nun en meşhur şeyhi 1147/1735’te 80 yaşını geçmişken vefat eden İsmail Fakirullah’tır. Rivayetlere göre talebesi İbrahim Hakkı’nın ansiklopedik mahiyetteki Maarifetnâme’si ne kadar yaygın olarak okunursa okunsun kendisinin hiçbir eseri bulunmamasına karşın Osmanlı İmparatorluğunun bu bölgede yıldızı parlayan en büyük alimiydi. Fakirullah’ın, Nakşî olduğu kadar bir Kâdirî şeyhi olduğu da söylenmektedir. Fakirullah Arap soyundandı. Tillo’ya yerleşen ilk atası Cizre’den gelen (910/1504-5) ve memleketinden ayrılmadan önce ulemânın reisi olan Molla Ali idi(Burinessen, 2013: 386).
Osmanlı İmparatorluğu boyunca Anadolu’da tarikat ve tekkeler faaliyet göstermişler. (Sezer, 2011. 140). Günümüzde Türkiye sınırları içinde yaşayan Kadiri seyyidler Osmanlı devletinin 19. yüzyılın başlarında asayişi sağlamak amacıyla Irak’taki Girgidan’dan getirilerek Bitlis, Siirt, Van ve Beytüşşebab gibi şehirlere yerleştirilmişlerdir. Genellikle Betüşşebab bölgesine yerleşen Geylaniler ise İran’nın Rızaiye bölgesinden gelmişlerdir.
Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesinde kadiri tarikatı Adülkadir-i Geylani’nin soyundan gelen Berzenci ve Sadat-ı Nehri gibi Suriyeli ve Kuzey Iraklı şeyh aileleri tarafından temsil edilmiştir (Muslu, 2007: 25).
Kadiri Tarikatının Kolları
Kaynakalardan edinilen bilgiye göre Kadiri tarikatının 50’ye yakın şubesi, kolu vardır. Esdiyye, Hikemiye, Ehdeliyye, Yafii’ye, Cebertiye, Eşrefiye, İsmailiyye, Nablusiyye, Senusiyye(Gürer, 2010: 99), Ekberiyye, Samediyye, Mukaddesiyye, Garbiyye, Halisiyye, Hilaliyye, Hindiyye Ahiye vs. (Revnakoğlu, 2003: 69) kadiri tarikatının en önemlileri arasında zikredilebilir. Ancak bizim burada bu kolların hepsi hakkında malumat vermemiz hem bizi hem de çalışmamızın sınırlarını aşacağından sadece en anınmış kolları hakkında özet bilgi vermekle yetineceğiz.
Eşrefilik: Osmanlı döneminde Anadolu’da kurulan tasavvuf yollarından en eskilerinden biridir (Muslu, 2007: 35). Hacı Bayram’ın damadı İznikli Eşrefoğlu Abdullah-ı Rumi’nin kurduğu Kadiri koludur. Eşrefoğlu Rumi, Hacı Bayram-ı Veli’den tarikat hırkası giymiş, sülükünü tamamladıktan sonra Abdülkadir-i Geylani’nin torunlarından Şeyh Seyyid Huseyn Hafifüddinü-l Hamavi’nin hizmetinde bulunmuştur. Burada Şeyh-i Kamil seviyesine yükseldikten sonra memleketi İznik’e gelmiş ve tarikatını yayarak kendi subesinin müessisi, Kadiri tarikatının da “Pir-i Sani”si olmuştur (Revnakoğlu, 2003: 70).
Rumilik (İsmaililik): Temelleri ismail Rumi tarafından atılan ve 17. yüzyılın başlarındda İstanbul’a getirilen bir kadiri koludur. Tosya’da doğan İsmail Rumi kastamonu’ya eğitimi için gittiği dönemde yörenin tanınmış şeyhlerinden Ahmet Efendi’ye bağlanmıştır. Şeyhinin isteği üzerine Badat’a giden İsmail Rumi önce Geylani’nin soyundan gelen Feyzullah Efendi’ye intisap etmiştir. Daha sonra Abdülkadir-i Geylani’nin oğlu Abdurrezak koluna bağlı Ahmed Mısri’den Kadiri hilafeti aldı. Daha sonra Tosya, Kastamonu ve sonraları İstanbul’da kendi adına tekkeler kurdu (Muslu, 2007: 39).
Halisilik: Kerküklü Şeyh Ahmed Talebani’nin oğlu ve halifesi Abdurrahman Halis tarafından kurulmuş ve daha çok Kuzey Irak ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaygınlaşmış bir Kadiri koludur.
(Kaynak: Ahmet AKTAŞ)