iktisat tarihi
BOLUM: 6-7
ORTAÇAĞ’DA AVRUPA
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN SAĞLANMASI
• •
o 10. Yüzyıl Öncesinde Avrupa
• Daha önce gördüğümüz gibi 10. yüzyılda
o Avrupa fakir ve iptidai idi
o Sayısız kırsal birimden meydana geliyordu
o Bu birimler büyük ölçüde kendi kendine yeten
malikanelerdi
o Halk dini, sosyal ve siyasi gerekçelerle içine kapanmıştı
o Para kullanımı hemen hemen kaybolmuştu
o Nüfus az, üretim kıt, yoksulluk aşırıydı
o Değerler sistemi kuvvet ve inançlara dayalı bir toplumdu
o Savaşçılık ve din adamlığı saygı gören mesleklerdi
o İşçiler aşağılık serfler olarak görülüyordu
• Bu olumsuz yapı 10. yy’dan itibaren değişmeye başlamış
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN SAĞLANMASI
o 10. Yüzyıl Avrupa’sı
• 10. yy’da Orta ve Batı Avrupa’nın, istilacıların yıkıcı etkilerinden
kurtuluş ve yeniden toparlanma dönemi oldu
• Bu toparlanmada en önemli faktör Ortaçağ devletler sisteminin
ortaya çıkışıydı
• Bu küçük devletlerin yönetiminde siyasi istikrara kavuşan Avrupa,
dışa karşı daha saldırgan politikalar izlemeye başladı. Bu saldırgan politikaların göstergeleri;
o Haçlı akınları ile Müslümanlara karşı girişilen saldırılar
o Avrupa içindeki göç ve kolonizasyon hareketleri
o Avrupa dışında ticari üsler kurma çabalarıdır.
AVRUPA’DA SİYASİ İSTİKRARIN SAĞLANMASI
o Avrupa’nın Genişlemesi
• Güney: Güneyde 1061 ile 1091 arasında Normanlar, Sicilya’daki Arap egemenliğine son verdiler.
• Güneybatı: Güneybatıda genişleme İber yarımadasının Hıristiyan prensler tarafından Araplardan alınması şeklinde oldu
• Güneydoğu: Güneydoğu’da 11. yy’dan 13. yy’a kadar Haçlılar,
Müslüman bölgelerine başarılı seferler düzenlediler ve Ortadoğu’da Hıristiyanlık hükümdarlıkları kurdular
Doğu: Doğu Avrupa’da Almanlar doğuya doğru genişlediler. Bu genişleme hareketi 1300’lere kadar sürdü.
EKONOMİK BÜYÜME
Ekonomik Büyüme ve Nedenleri
• Bu dönem aynı zamanda bir ekonomik genişleme dönemidir.
• 11. yy’dan itibaren;
Ticaret genişlemiş o Yeni şehirler doğmuş o Mevcut şehirler büyümüş o Ekonomik ihtisaslaşma doğmuştur
• Henri Pirenne Avrupa’nın gösterdiği bu genişlemenin dış bir faktörün etkisiyle meydana geldiğini iddia etmektedir. Bu dış faktörler;
o Haçlı Seferleri
o Bizans ve İslam dünyasıyla olan ticari ilişkilerin geliştirilmesidir.
EKONOMİK BÜYÜME
Ekonomik Büyüme ve Nedenleri
• Bir grup iktisat tarihçisi ise Pirenne’nin bu tezini reddederek büyümeyi iç faktörlere dayandırmışlardır. Bunlar;
o Teknolojik Gelişme: Daha fazla hayvan ve su gücünden yararlanmayı ve
böylece üretim girdilerini daha etkin bir şekilde bir araya getirmeyi sağlayan teknik ve kurumların ortaya çıkışı
o Nüfus Artışı: Artan nüfus beraberinde göçü getirmiştir. Bu sayede yeni üretim alanları ortaya çıkmış ve pazar ekonomisi gelişmiştir.
• Ortaçağ’da ekonomik gelişmenin merkezileri;
o Kuzey İtalya
o Güney Alçak Ülkeler (Belçika – Hollanda – Lüksemburg)
o Hansa Şehirleri
• Bu dönemde İtalya Avrupa’nın en gelişmiş bölgesi idi.
NÜFUS
o Nüfus Yapısı ve Gelişimi
• Ortaçağ döneminde Avrupa’da nüfus;
o Doğum oranları yüksekti. Bu nedenle Avrupa nüfusu gençti. o Ölüm oranları da yüksekti. Bu nedenle nüfus artış hızı düşüktü
• Doğum Oranlarının Yüksekliği;
o Avrupa’da nüfus seyrekti
o Büyük salgına kadar nüfus yavaş, fakat sürekli arttı o Çeşitli kültürel faktörler nedeniyle doğurganlık sınırlanmaktaydı o Hiç evlenmemişlerin oranı yüksekti
o Evlilik yaşı oldukça ileriydi, bekarlık toplum tarafından övülmekteydi o Ekonomik nedenlerle evlilikten kaçılıyordu o İlkel doğum kontrol yöntemleri uygulanıyordu
o Ancak yine de doğum oranları yüksekti. Avrupa’nın ayakta kalması bununla açıklanır.
NUFUS
o Nüfus Yapısı ve Gelişimi
• Ölüm Oranlarının Yüksekliği: Sanayi öncesi toplumların temel özelliklerin biri her çeşit felakete karşı aşırı zayıf olmalarıdır. Bu da ölüm oranlarını artırmaktadır. Nedenleri; o Savaşlar: Savaşlar genellikle yaygın kırımlara neden oluyordu.
o Açlık: Belli dönemlerde ortaya çıkan kıtlık ve açlıklar salgın hastalıkların temel nedeniydi
o Salgınlar: Felaketten kaynaklanan ölümlerin en tehlikelisi salgınlardı.
o Veba: 1348-1351 yılları arasında 80 milyonluk Avrupa nüfusunun 25 milyonu ölmüştür
o Tifüs
o Humma
o Dizanteri
o Grip
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ
o Şehirler
• 10. ve 12. yüzyıllarda Avrupa’da şehirlerin doğuşu, Batı Avrupa tarihinde bir dönüm noktası oldu.
• 11. yüzyıldan itibaren şehirler birer değişim ve imalat yeri haline geldi
• Şehirler birer değişim yeri olmaya başlayınca sınai faaliyetler de malikanelerden şehirlere kaydı
• Şehirlerin büyümesinin temelinde yığınlar halinde göç hareketi bulunuyordu
• İnsanlar biri itici, diğeri çekici gücün etkisiyle şehirlere göç ediyorlardı
o İtici Güç: Pek çok serf malikanede sıkıntı çekiyordu. Bu durumdan kurtulması ancak o bölgeyi terk etmesine bağlıydı.
o Çekici Güç: Şehirler bir yenilik unsuru, talihi deneme şansı idi. Şehir ve dinamik bir dünya idi.
• “Şehir havası insanı hür yapar” sözü bir atasözü haline gelmişti.
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ
o Şehirleşme ve Feodalizm
• Şehirlerin doğuşunun önemli bir siyasal sonucu feodal olmayan bir yönetim şeklinin ortaya çıkmasıdır.
• Malikane kuralları tüccar için uygun değildi. Bu nedenle şehirlerde iş yapmak daha kârlıydı.
• Şehirler bulundukları bölgenin lordu ile anlaşma yaparak kiraların, pazar vergilerinin ve para cezalarının bir kısmını lorda veriyorlar, bunun karşılığında şehir halkının haklarına saygı gösterilmesini istiyorlardı.
• Şehirlerin kârlı olması nedeniyle pek çok feodal yönetici yeni şehir kurma yoluna gitti.
• Bu yeni şehirlere, sakinlerinin sahip olacağı hürriyetleri belirten imtiyaznameler bağışlandı.
• Fransa ve İngiltere’deki krallar bu imtiyazların garantörü oldular. Böylece krallar ve şehir halkı arasında bir ittifak doğdu.
• Bu ittifak Fransa ve İngiltere’de milli monarşilerin kurulmasın neden oldu.
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ
o Çin ve Bizans Şehirleri ile Ortaçağ Şehirleri
• Çin ve Bizans şehirlerinde tüccarlar ve esnaf sosyal olarak üstün bir mevkiye sahip değildi
• Bunlar servet sahibi olsalar bile aşağı bir sosyal statüde olmaktan kurtulamıyorlardı
• Yüksek sınıfın kırsal idealleri tüm topluma nüfuz etmişti
• Şehir kendi başına bir varlık değildi, kır ve şehir devamlılığının içinde bir parçaydı
• Ortaçağ şehirleri ise kırsal kesimden ayrı ve bağımsızdı
• Fiziki anlamda şehir kırdan duvarlarla, hendeklerle ve yollarla ayrılmıştı
• Bir insan şehir kapısından geçtikten sonra farklı kurallara tabi oluyordu
ŞEHİRLERİN DOĞUŞU VE BÜYÜMESİ
o Şehir Örgütlenmesi
• Feodal dünyada tipik olarak dikey bir düzenleme geçerliydi
• İnsanlar arasındaki ilişkiler;
o Fief ve Hizmet o Bağış ve Bağlılık Yemini
o Lord, Vassal, Serf gibi kavramlarla düzenlenmekteydi
Şehirde ise eşitler arasında işbirliği ile karakterize edilen bir düzenleme geçerliydi.
TEKNOLOJİK YENİLİKLER
• • •
o İleri Ortaçağ Öncesindeki Yenilikler
• MÖ 2500 yılından itibaren Batı dünyasında teknolojik ilerlemeler sona erdi
• MS 6. ve 11. yy’lar arasında ortaya çıkan yenilikler daha çok tarımla alakalıydı. Bunlar;
o Ağır saban o Üçlü tarla rotasyonu o Yeni bir at koşum sistemi o Çivili at nalı
Bu yenilikler 11. yy’dan itibaren özellikle Kuzey Avrupa’da tarımsal büyümenin temelini oluşturuyordu.
TEKNOLOJİK YENİLİKLER
• 6. ve 11. Yüzyıl Teknolojik Yenilikleri
• Ağır Saban
Kuzey Avrupa’nın sert ve yoğun topraklarını tarıma elverişli hale getirmekteydi
• İnsan emeğinden tasarruf sağlamaktaydı
• Toprağın uzun çizgiler halinde sürülmesine imkan sağlamaktaydı. Bu sayede toprak daha rahat kurumaktaydı
• Üçlü Tarla Rotasyonu
• Farklı mevsimlerde değişik ürünlerin ekilmesini sağlıyordu
• Hasat kötülüğüne ve onu izleyen kıtlığa karşı sigorta görevi görüyordu
• Sürüm işlemlerinin daha düzenli olmasına neden olarak yeni toprak açma faaliyetlerini hızlandırıyordu
• Köy topluluğunun üretimini yaklaşık %50 artırmaktaydı
• Baklagil üretimine imkan vererek köylülere protein yönünden daha zengin bir beslenme imkanı sağlamaktaydı
• Toprağı azot bakımından zenginleştirerek kış üretimine katkı sağlamaktay
TEKNOLOJİK YENİLİKLER
o 6. ve 11. Yüzyıl Teknolojik Yenilikleri
• Çivili At Nalı ve Yeni At Koşum Sistemi
o Atın gücünden daha etkin bir şekilde istifade etmeyi sağlamaktadır
o Geleneksel koşum sistemi öküzlerin bünyesine göre düzenlenmişti ve at için elverişsizdi
o Yeni koşum sistemi atın çekebileceği yükü 4-5 kat artırmaktaydı
• At Koşum Sistemi ve Sermaye Malları
o Atın öküzün yerini alması, daha pahalı fakat buna karşılık daha etkin bir sermaye malının, daha ucuz fakat daha az etkin bir sermaye malının yerine ikame edilmesi demekti
o Daha etkin araçların kullanımı verimde artışı, verimde artış ise daha pahalı ve etkin sermaye araçlarının kabul edilmesini sağladı
TEKNOLOJİK YENİLİKLER
o Diğer Teknolojik Yenilikler
• Rönesans dönemindeki yeniliklerin birçoğu Avrupa dışında ortaya çıkmıştır
o Ağır saban – Slav
o Rüzgar değirmenleri – İran
o Çıkrık – Çin
o Matbaa – Çin
o Etkin at koşum sistemi – Asya
• Avrupa 12. yüzyıldan itibaren bu yenilikleri alarak daha da geliştirmiştir. Bu yenilikler;
o Rüzgar değirmenleri: Avrupa’da ilk kez 12. yy’ın sonlarında görüldü. Bu, Sanayi İnkılabı’nın ilk habercisi olarak kabul edilir.
o Dikey Tezgah: 10. yy’ın ortalarında Flandra’da bulundu.
o Çıkrık ve Gözlük: 13. yy’ın ortalarında Avrupa’da görüldü
o Saat ve Ateşli Top: 14. yy’ın başlarında ortaya çıktı.
o Yelkenli Gemiler: Ortaçağ’ın sonlarında kürekli gemilerin yerini aldı.
TEŞEBBÜS VE KREDİ ALANINDAKİ GELİŞMELER
o İş Tekniklerindeki Gelişmeler
• 11. yy’dan itibaren Avrupa’da iş tekniklerinde önemli gelişmeler yaşandı
o Panayırların düzenlenmesi o Ticari temsilcilerin yaygınlaşması o Yeni muhasebe tekniklerini doğuşu o Çek, ciro ve sigortanın ortaya çıkışı gibi
• Piyasalarda kredi mekanizması gelişti. Bu durum tasarrufları artırdı
• Ortaçağ İtalya’sında yeni bir ortaklık türü olan Commenda ortaya çıktı
o Commenda: Ortaçağ İtalya’sında bir tarafın sermaye koyduğu, diğer tarafın da dış ticareti yürüttüğü ortaklık türüdür.
o Commenda’nın ekonomik önemi, toplumun likit fona sahip bütün üyelerinin dolaylı yolla da olsa üretim sürecine katılabilmesiydi
TEŞEBBÜS VE KREDİ ALANINDAKİ GELİŞMELER
o İş Tekniklerindeki Gelişmeler
• 15. yy’a doğru Commenda, yerini daha gelişmiş bir ortaklık şekli olan Kumpanya’ya bırakmıştır.
o Kumpanya: İlk başta kumpanyalar kan bağışına sahip kişiler arasında kurulan bir ortaklıktı. Daha sonra içine giderek yabancıları da almaya başladı.
o Kumpanya’larda sermaye ihtiyacı mevduat ile karşılandı.
o Bu sayede ticaret ile bankacılık sektörü birbirine yakınlaştı
o Poliçenin gelişmesi bu ilişkiyi daha da yakın hale getirdi
o Poliçe: Paranın bir bölgeden bir başka bölgeye transfer edilmesini sağlayan araçtı. Sermayeyi oldukça likit ve uluslararası ölçüde mobil hale getirdi
Bütün bu gelişmeler sonucunda ekonomik büyüme arttı.
Ücretler, kârlar ve kiralar arttı. Ancak faizler artmadı. Bunun nedeni tasarrufların fazla olmasıydı.
PARA ALANINDAKİ GELİŞMELER
o Para Alanındaki Gelişmeler
• 10. yy’dan itibaren nüfus çoğaldı, ekonomi gelişti ve daha iyi bir para sistemine ihtiyaç doğdu
• Bu dönemdeki paralardan birkaçı;
o Cenova – Genovini o Floransa – Florin o Venedik – Ducat
• Ortaçağ’da uluslararası seviyede haklı bir şöhret yapan paralar, Florin ve Ducat’tı. Bu paralar yıllarca ağırlıklarını ve ayarlarını korudular.
PARA ALANINDAKİ GELİŞMELER
o Para Alanındaki Gelişmeler
• Bu dönemde para kıtlığı yaşanmaktaydı. Para kıtlığından kurtulmanın yolları;
o Kredinin geliştirilmesi
o Madeni para dışında ödeme araçlarının yaygınlaştırılması o Paranın altın ve gümüş ayarının bozulmasıydı
Paranın ayarındaki bozulmaların nedenleri; o Altın ve gümüş arzının elastikiyetinin düşük olması o Ekonominin gelişerek daha çok paraya dayalı hale gelmesi o Nüfus ile gelir artışı nedeniyle paraya olan talebin artması o Hükümet harcamalarında artış olması o Enflasyondan menfaat sağlayan sosyal grupların baskısı o Ödemeler dengesinde açıkların olması
TARIM
o Tarımsal Genişleme
• Avrupa’nın bu dönemde ilerlemesinin arkasında tarımsal üretimde yaşanan genişleme yatıyordu.
• Yeni toprakların üretime açılması;
o Malikane içindeki bataklıklar kurutularak, orman ve korular ise temizlenerek tarla haline getirildi.
o Çayır ve meralar ekili alanlara dönüştürüldü.
o 10. yy’da kıt nüfusa karşı toprak bolluğu vardı.
• Kolonizasyon;
o Bu dönemde yaygın olarak kolonizasyon faaliyetlerine girişildi
o Elbe Nehri’nin doğusunda Slav kabilelerin yaşadığı bölgeler, Avrupalılar
tarafından iskan edildi.
TARIM
o Malikane Bünyesindeki Değişiklikler
• Şehir hayatı ve ticaretin yeniden canlanması Ortaçağ’daki doğal ekonomi düzenini gereksiz kıldı
• Zamanla sınai faaliyetler şehirlerde toplanmaya başladı
• Ekonominin parasallaşması ile lordlar ayni ödemeleri nakdi ödemelere çevirdi
• Lordlar rezerv topraklarını parçalara bölerek sabit bir ödeme karşılığında kiraya verdiler
• Lordla, vassal ve serf arasındaki anlaşmalar geleneksel olmaktan çıkarak sözleşmelere dayalı hale geldi
• Böylece serf ve köylüler ortakçı ya da kiracı durumuna geldi
• Lordlar krallarla da ilişkilerini parasal ilişkilere çevirdi. Böylece merkeziyetçi milli devletlerin doğuşunun temeli atıldı.
TİCARET
o Ticaretin Doğuşu ve Çeşitlenmesi
Batı Avrupa malikanesi hiçbir zaman kendine yeterli değildi
10. 11. yy’da şehirlerin gelişmesiyle birlikte ticaret hacmi ve ticaret konusu malların sayısı arttı
Avrupa Doğudan sürekli mal alıyor, ihracat yapmıyordu.
12. yy’da Avrupa artık satmak için yeni mallara sahip olmaya başladı. Bu sayede ticaret dengesinde değişme başladı.
Akdeniz ticaretinin karakteri değişti, Akdeniz ticareti artık Kârlı olmaya başladı.
12. yy’da Avrupa’da bölgesel ihtisaslaşma başladı. Bordo şarapları bunun kanıtıdır.
Avrupa içi ticaret Kuzey ile Güney arasında karadan yapılıyordu.
TİCARET
o Ticaretin Doğuşu ve Çeşitlenmesi
• 12. yy’da Champagne panayırları, Avrupalı Kuzeyli ve Güneyli tüccarların buluşma noktasıydı.
• Bu panayırlarda hemen hemen bütün işlemler krediyle yürütülüyor, bir panayırın sonundaki borçlular ve alacaklılar kredi mektuplarıyla bir sonraki panayırda hesaplaşabiliyorlardı.
• Deniz yollarının gelişmesiyle Champagne panayırı fonksiyonunu yitirdi, Bruj’deki pazarların önemi arttı.
• Ortaçağ’da önemi giderek artan bir diğer ticaret alanı Kuzey denizleriydi.
• Bu ticarete Hansa adında örgütlenmiş Alman ticaret şehirleri hükmediyordu
o Hansa: Ortaçağ’da, önce 13. yy’da Alman liman şehirleri Hamburg ve Lübeck tarafından kurulan daha sonra da iki yüz kadar şehir ve kasabanın katılması ile ortaya çıkan ticari birliğin adıdır.
TİCARET
o Ticaretin gelişimi
• Ortaçağ’da Kuzey’in ticaret hacmi sürekli artmıştır. Bunun göstergeleri;
o Kıyı ticaretine bağlı liman şehirlerinin büyümesi o Panayır ve pazarların kurulması o Ekonominin daha çok paraya dayalı hale gelmesi o Ticari metotlarda gelişmeler yaşanması
SANAYİ
o Sanayi Dallarında Durum
• Ortaçağ toplumu tarımsa dayalıydı.
• İmalat faaliyetleri Erken Ortaçağ’da malikanelerde toplanmıştı ve bir ek gelir kaynağı olarak görülüyordu.
• İleri Ortaçağ’da ise imalat faaliyetleri şehirlere yönelmişti.
• Dokumacılık: Ortaçağ’da en geniş ve yaygın sanayi kolu dokumacılıktı. 11. yy’dan itibaren bazı bölgelerde ihtisaslaşma ortaya çıktı. Yün en önemli hammadde, yünlü kumaş en önemli mamul üründü.
• Metalurji: Dokuma endüstrisine göre daha küçük, fakat ekonomik açıdan daha önemli bir sanayi kolu idi.
• Demir: Silah ve zırh talebi bu endüstriyi geliştirmiştir.
• Dericilik: Semerlerde, koşum takımlarında ve mobilyacılıkta
SANAYİ
o Sanayide Yaşanan Gelişmeler
10 ve 12. yy’larda imalat faaliyetleri şehirlere kaydı
İmalat faaliyetleri artık ihtisaslaşmış kişilerce yürütülmekteydi
Sanayinin ölçeğinde artış yaşandı. 10. ve 11. yy’lardan itibaren 14. yy’a kadar üretim genişledi.
Üretimdeki bu artışa rağmen sınai üretim birimleri Ortaçağ dönemi boyunca hep küçük kaldı.
Ortaçağ’da ideal üretici sınıfı kalfa ve çırakların yardımıyla üretim yapan ustalardı.
Şehirlerde imalat faaliyetlerini yürüten esnaflar, loncalarda örgütlenmişlerdi.
Esnaf loncalarının şehir ticareti üzerindeki tekelci uygulamalar nedeniyle doğduğu kabul edilir.
SANAYİ
o Loncalar
• Loncalar, aynı meslek dalında faaliyet gösteren esnafın, karşılıklı yardım ve destek için bir araya geldiği meslek birlikleridir. Bu birliklerin dini ve sosyal amaçlı ile ekonomik fonksiyonları çoğu kez birbirine karışmıştır
• Loncalar tüccar kapitalistlerin ekonomik ve siyasi güçlerine bir tepki olarak ortaya çıkmışlardır
• Esnaf loncaları;
o İşin kalitesini garanti altına alır
o Tüketiciye adil fiyatlarla malların ulaşmasını sağlar
o Esnafı toplumun değerli bir üyesi haline getirir
• Loncalara yöneltilen eleştiriler;
o Teknik gelişmeye engel oldukları iddia edilir
o Etkin iş organizasyonunu engelledikleri iddia edilir
o Büyük işletmelerin kurulmasını engelledikleri iddia edilir
o Tekelci özelliklerinin olduğu iddia edilir