Halk edebiyatının genel özellikleri-10.sınıf edebiyat notları



Halk Edebiyatının Genel Özellikleri:

* Süslü anlatım yoktur.

* Dili sadedir.

* Şiirlerde milli ölçü olan hece ölçüsü kullanılır.

* Dörtlüklerden meydana gelir ve yarım kaafiye kullanılır.

* Parça güzelliği değil, bütün güzelliğine önem verilir.

* Aşık denilenm saz şairleri tarafından söylenir.

* Halk deyimleri ve söyleyişlerine önem verilir.

* Şiirlerin divan edebiyatında olduğu gibi adları yoktur. Yazıldığı nazım biçimine göre adlandırılır.

* Az da olsa benzetmelerden yararlanılmıştır.( diş inciye, yanak elmaya vb.)

* Nesir alanında şiire göre daha az eser verilmiştir.

* Şiirler somut olanlardan yola çıkılarak yazılmıştır.

* Nesir alanında halk masalları, halk hikayesi, atasözleri, deyimler yer alır.

* Şiirler işledikleri konulara göre güzelleme, taşlama, koçaklama, ağıt, alkışlama, kargışlama olarak adlandırılır.

  1. A) Anonim Halk Edebiyatı

* Söyleyeni belirli olmayan şiirlerdir.

* Orta Asyadaki sözlü edebiyatın devamıdır.

* Ürünlerde yalın bir dil kullanılır.

* Sözlü bir dil geleneğidir.

* Genellikle aşk, doğa, ölüm, özlem, yiğitlik konuları işlenir.

* Şiirdeki tema dönemin zihniyetini meydana getirir.

Anonim Halk Edebiyatının Nazım Biçimleri

1) Mani

*  4 dizeden oluşur.

*  Anonim halk edebiyatının en küçük nazım birimidir.

* Yedili hece ölçüsü kullanılır.

* Uyak düzeni aaxa dır.

* Düz mani, kesik mani, yedekli mani ( artık mani ) ve değiş mani ( karşılıklı mani ) gibi çeşitlere ayrılır

* İlk iki dize hazırlıktır.

2) Türkü

* Bent ve kavuştak ( nakarat ) denilen iki bölümden oluşur.

* 7′ li, 8′ li, 11′ li en çok kullanılan ölçülerdir.

* Konularına göre; sevda, gurbet, asker, kahramanlık, ölüm… gibi çeşitlere ayrılır.

* Ezgilerine göre usullü (oyun havaları) ve usulsüz olarak 2′ ye ayrılır. Usüllere de uzun havalr da denilebilir.

     Usullere Konya’ da oturak, Urfa’ da kırık hava, Karadeniz’ de horon, Ege’ de zeybek, Isparta da dattiri adını alır.

* Usülsüz ezgilere bazlak, divan, poyrat, kayabaşı da denir.

3) Ağıt

* Acıklı bir olayı konu alan türkülerin genel adıdır.

* Kendine özgü bir ezgisi vardır.

4) Ninni

*  Çocukları uyutmak için söylenen türkülerdir.

5) Tekerleme

* Ses oyunları ve çağrışımlarla birbirine bağlanan genellikle birbirini tutmayan düşüncelerin sıralanmasıyla oluşan kalıplaşmış cümlelerdir.

Anonim Halk Edebiyatı Nesir Türleri

1) Masal

2) Efsane

3) Halk Hikayeleri

4) Fıkra

5) Karagöz Oyunları

  1. B) Dini Tasavvufi (Tekke) Halk Edebiyatı

Genel Özellikler:

* Tasavvuf bir islam felsefesidir.

* Asıl amaç sanat yapmak değil dini tasavvufi düşünceyi yaymaktır.

* Felsefenin temeli aşk yoluyla Allah’ a ulaşmaktır.

* Allah’ ın varlığını evrenin ve insanın yaratılışını ”Vahdet-i Vücüd” anlayışıyla anlatır.

* Bu anlayışa göre tek varlık Allah’ tır evrendeki diğer varlıklar onun tecellisidir. (görüntüsüdür)

* 12. yüzyılda Ahmet Yesevi ile başlar.

* Bazı sanatçılar eserlerini divan edebiyatıyla yazarken bazıları da halk edebiyatıyla yazmıştır.

* Genellikle hece ölçüsü kullanılmıştır bazen de aruz ölçüsü kullanıldığı görülğür.

* Nazım biçimleri şunlardır; ilahi, nutuk, devriye, şathiye…

* Nesir türleri ise şunlardır; Menkıbname, Velayeetneme, Fütüvetname ve Vücütnamedir.

Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri

1) İlahi

* Allah’ ı övmek, ona duyulan aşkı anlatmak için söylenen şiirlerdir.

* Hecenin 7 li ve 8 li ölçüsü kullanılır.

* Uyak düzeni hece ile söylendiğinde koşmaya; aruz ile söylendiğinde gazele benzer.

* Mevlevilerde ayin, Bektaşilerde nefes Alevilerde deme, Gülşehrilerde tapu Yasevilerde hikmet adını alır.

* İlahi alanında Yunus Emre, nefes deme alanında Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdal ön plandadır.

2) Nutuk

* Tekkelerde tarikata giren öğrencilere tarikat adabını ve kurallarını öğretmek amacıyla söylenen şiirlerdir.

* Daha çok Bektaşilerde vardır.

* Öğreticidir.

* Hece ölçüsü ve dörtliklerle yazılır.

3) Devriye

* Evrenin ve insanın Allah’ tan gelip Allah’ a döneceğini anlatan şiirlerdir.

* Bektaşi geleneğinde kullanılır.

4) Şathiye

* Allah’ a şaka yollu hitap eden senli benli kelimelerin yer aldığı şiirlerdir.

* Daha çok Bektaşi geleneğinde kullanılır.

* Amaç İslamı öğretmektir.

* En önemli temsilcisi Kaygusuz Abdaldır.

Tekke Edebiyatı Nazım Türleri

1) Menkıbname: Din ve tasavvuf büyüklerinin kerametlerini ve hikayelerini anlatır.

2) Velayetneme: Tarikat şehrinin hikayelerini anlatır.

3) Fütüvetname: Tasavvufun belirlediği insan tipini anlatır. Selçuklu ve Osmanlı Döneminde Ahiliğin ahlak anlayışlarını anlatır.

4) Vücütname: İnsanın yaratılışını ve gelişim evrelerini anlatır. Kaygusuz Abdal’ ın Vücütnamesi en önemlisidir.

 Tekke Edebiyatı Sanatçıları:

1)Yunus Emre (13. yüzyıl)

2) Kaygusuz Abdal (15. yüzyıl)

3) Hacı Bektaşi Veli (13. yüzyıl)

4) Hacı Bayram Veli (14. yüzyıl)

* Ankarada doğmuş Ankarada ölmüştür.

* Şiirleri hem aruz hem hece ile yazmıştır.

* Fatih’ in ve Ak Şemsettinin hocasıdır.

* Bayramiye (Bayramilik) tarikatının kurucusudur.

5) Eşref Oğlu Rumi

* Hacı Bayram Veli nin öğrencisidir.

* Bir divan birde ” Müzekkin- Nüfüs” adlı eseri vardır.

6) Pir Sultan Abdal

* Asıl adı Haydar dır Sivas doğumludur.

* Bir ayaklanmaya öncülük ettiği için Hızır Paşa tarafından astırılmıştır.

* Divan şiirinden hiç etkilenmemiştir.

* Nefesleriyle ünlüdür.

* Tasavvufun yanında toplumsal sorunlarıda işlenmiştir.

* Alevi Bektaşi halk şiirinin en güçlü şairidir.

7) Aziz Mahmut Hüdai (17. yüzyıl)

*  Sade bir uslüpla öğretici tarzda ilahiler yazmıştır.

* 3. Murat a ve devlet adamlarına yazmış olduğu mektuplardan oluşan ” Mektubat” adlı eseri vardır.

8) Erzurumlu İbrahim Hakkı (18. yüzyıl)

* Şiirlerini ilahiname adı altında toplamıştır.

* En önemli eseri ”marifetname” dir.

                                  Aşık Edebiyatı

Özellikleri:

* Din dışı konuları işleyen aşık denilen gezgin söz şairlerin ürünlerinden oluşur.

* Aşıklar usta çırak ilişkisine göre yetişir.

* Dili sade olup halkın konuştuğu Türkçe konuşılır.

* Nazım birimi dörtlük olup 8′ li ve 11′ li hece ölçüsüyle kullanılır.

* Genelde yarım ve tam kaafiye kullanılır.

* Şiirlerin belirli bir adı yoktur.

* Şiirler cönk adı verilen defterlerde toplanır.

* Şairler mahlasını (tabşırma) kullanır.

* Şairler şiirlerini doğaçlama yoluyla söyler.

* 16. yüzyılda başlar 20 yüzyılda etkisini yitirir. Günümüzde de hala devam eder.

* Aşk, ayrılık, gurbet, ölüm, kahramanlık… konuları işlenir.

* Aruzu kullanarak geliştirdikleri selis kalenderi; satranç gibi türleri vardır.

* Mahlas olma usta- çırak ilişkisi, rüya sonrası aşık olma, lebdeymez, dedimdedi aşıklık gelenekleri vardır.

Aşık Edebiyatı Nazım Biçimleri

1) Koşma

* İslamiyet öncesindeki koşuğun devamıdır.

* Aşık edebiyatının en sevilen nazım biçimidir.

* 11′ li hece ölçüsüyle söylenir.

* Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir.

* Kaafiye şeması aaab, (abab)/ cccb/dddb… şeklinde devam eder.

* Şairler mahlasını son dörtlükte kullanır.

* İşlediği konuya göre ad alır.

* Aşk, doğa, özlem… gibi konuları işliyorsa güzelleme; kahramanlık konuları işliyorsa koçaklama; eleştiri konulu ise taşlama; ölüm konulu ise ağıt adını alır.

2) Semai

* Bütün özellikleri hemen hemen koşma ile aynıdır. Söyleyiş biçimi ver 8′ li hece ölçüsü kullanılması ile koşmadan ayrılır.

3) Varsağı

* Güney illerinde yaşayan Varsak boylarının kullanmış olduğu nazım biçimidir.

* 8′ li hece ölçüsü kullanır.

* (Bre, Hey, Behey) gibi yiğitlik belirten ünlemler kullanılır.

4) Destan

* İslamiyet önce destanlar ile karşılaştırılmamalıdır.

* Dörtlükler halinde yazılır.

* Dörtlük sayısı sınırsızdır.

* Uyak düzeni koşöaya benzer.

* Doğal afet, Savaş, Kahramanlık gibi konuları işler.

* Kayıkçı Kul Mustafa önemli eserler vermiştir.

Aşık Edebiyatı Sanatçıları

1) Köroğlu

* Tasavvuftan ve divan edebiyatından hiç etkilenmemiştir.

* Koçaklama türüyle tanınır.

* Bolu civarında yaşamıştır.

* Babası Bolu Beyinin seyisi olup, Bolu Beyi tarafından gözlerine mil çekilerek kör edilmiştir.

* Benden selam olsun Bolu Beyine cümlesi meşhurdur.

2) Karacaoğlan (17. yy)

* Çukurova civarında yaşamıştır.

* Gördüğü her güzele aşık olmuş onlara koşmalar yazmıştır.

* Aşık edebiyatının en önemli şairidir.

* Göçebe yaşamın vazgeçilmesi olan doğa şiirlerinin ana temasıdır.

* Divan ve Tasavvuf edebiyatından hiç etkilenmemiştir.

* Türkçeyi çok güzel kullanmış olup yöresel sözcüklere çokca yer vermiştir.

3) Kayıkçı Kul Mustafa

* Asker (yeniçeri) şairlerindendir.

* Genç Osman destanı ile bilinir.

    19.Yüzyıldan 19. Yüzyıl Ortalarına Kadar Olay Çevresinde Oluşan Edebi Metinler

1) Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler

  1. a) Halk Hikayeleri

* Hikayeci aşıkların köy odalarında, düğün meclislerinde anlattıkları hikayelerdir.

* Aşk, sevgi, kahramanlık konuları işlenir.

* Ortaya çıktıkları dönemin zihniyetini yanstır.

* Olaylar sade bir dille yazılır.

* Hikayeler anonimdir.

* 3 kaynaktan yayılır bunlar:

Türk Kaynaklı: Dede Korkut Hikayeleri, Kerem ile Aslı, Aşık Garip.

Arap Kaynaklı: Yusuf ve Züleyha, Leyla ü Mecnun,

İran- Hint Kaynaklı: Ferhat ile Şirin, Kelile ve Dimne

2) Mesnevi

Göstermeye Bağlı  Edebi Metinler

1) Karagöz

2) Meddah

3) Orta Oyunu

4) Köy Seyirlik Oyunu

Öğretici Metinler

    İslami dönemde öğretici metinler düz yazı biçiminde verilmiştir. Divan edebiyatında nesirlere inşaa; nesir yazanlara münşii eserlerin toplandığı kitaplara ise münşeat ismi verilir. Divan edebiyatı nesirleri 3′ e ayrılır.

1) Sade Nesir:

* Halk için yazılan nesirlerdir.

* masal, efsane, öykü gibi konuları işlenir.

2) Orta Nesir

*Dili sade nesirden ağırdır

* Bilim kitapları ve  kısmen tarih kitapları bu gruba girer.

3) Süslü Nesir

* Dili ağırdır.

* Söz oyunlarına ve söz sanatlarına başvurur.

* Secilere (iç kaafiye) yer verilir.

* Daha çok ahlak kitapları, felsefi kitaplar ve bazı bazı mektuplar bu türe girer.

* Sinan Paşa’ nın Tazarrurnamesi bu gruba girer.

Öğretici Metin Örenkleri

1) Tezkire (Biyografi)

* Kişilerin hayat hikayelerini anlatan eserine değinen eserlerdir.

* Edebiyatımızın ilk tezkiresi Ali Şiir Nevai’ nin Mecailisü’ n Nefais adlı eseridir.

* Anadolu da yazılan ilk tezkire Sehi Bey in Heşt Behişt adlı eseridir.

2) Seyehatname

* Bezip görülen yerlerin ayrıntılı bir şekilde anlatıldığı eserdir.

* İlk seyehatnamemiz 16. yüzyılda yazılan Seydi Ali Reyiz’ in Mir’ at’ ül Memalik adlı eseridir. (memleket aynası)

* En önemli Seyahatnamemiz is 17. yüzyılda Evliya Çelebi’ nin yazmış olduğu Seyehatnamedir.

* Ayrıca Piri Reyiz, 28 Çelebi Mehmet bu türde eserler vermiştir.

3) İlmi Eserler

* Tıp, astronomi ile ilğili yazılan eserlerdir.

4) Dini Eserler

5) Mektuplar

6) Tarih Kitapları

* Katip Çelebi’ nin ve Naime’ nın bu alanda eserleri önemlidir.

İlgili Kategoriler

Edebiyat Ders Notları



Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir