Edebiyat Fakültesi Dil Bilimi Ders Notu

Cevapla
fermander
Mesajlar: 22
Kayıt: 19 Mar 2017 13:32
İletişim:

20 Mar 2017 12:55

Dilbilim, LİNGUİSTİK olarak da bilinir, dili bir sistem olarak gören ve niteliğini, yapısını, birimlerini ve dönüşümlerini inceleyen bilim dalı. Dilbilim terimi, ilk kez 19. yüzyılda dil incelemelerindeki yeni bir yaklaşımı geleneksel filolojiden ayırmak için kullanılmıştır.
Filoloji öncelikle dilin yazılı metinlere yansıyan tarihsel gelişimiyle ilgilenir. Çalışma alanı kültür ve edebiyattır. Dilbilim de yazılı metinlerle ve dilin zaman içindeki değişimiyle ilgilenmekle birlikte, konuşulan dillere öncelik tanır, dilin belli bir tarihsel andaki yapısını çözümler.

Dilbilim, üç karşıtlık içinde incelenebilir:
Eşsüremli dilbilim-artsüremli dilbilim, kuramsal dilbilim-uygulamalı dilbilim, makro-dilbilim-mikrodilbılim. Eşsüremli (eşzamanlı) dilbilim, dili belli bir andaki durumuyla ele alır, evrim dışında ve zamandan bağımsız bir sistem olarak inceler; artsüremli (artzamanlı) çözümleme dilin evrimini inceler. Kuramsal dilbilimin amacı, dilin yapısıyla ilgili genel bir kuram oluşturmak ya da dillerin incelenmesi için genel bir kuramsal çerçeve oluşturmaktır; uygulamalı dilbilim dil incelemelerinden çıkan sonuçlan ye yöntemleri, dil öğretiminin geliştirilmesi gibi pratik disiplinlere ve konulara uygular. Makrodilbilim dilin biyolojik ve ruhsal boyutlarına, kültürel bağlamına eğilir (psikolojik dilbilim gibi bileşik disiplinler bu yaklaşımın ürünüdür); mikro-dilbilim, dillerin toplumsal işlevlerinden bağımsız başlı başına bir alan olarak incelenmesini öngörür.

Tarihsel gelişim
İlk dil çalışmalarının Çin' de ve Hindistan Yarımadasında, yazının standartlaştırılması ve zamanla anlaşılmaz olmuş eski kutsal metinlerin yorumlanması gibi pratik amaçlarla başladığı sanılmaktadır. Hindistan Yarımadasında, kutsal Veda metinlerinin yazılı olduğu Sanskrit dili üzerine en önemli yapıt, Hintli dilbilgisi uzmanı Panini'nin sutra'lardan (kısa ve özlü kural) oluşan dilbilgisi kitabıdır (İÖ 5. yy). Panini, tümceleri ve sözcükleri en küçük birimlerine ayırarak çözümlemiş, dilin derindeki yapısıyla yüzeydeki oluşumları arasındaki ilişkiyi araştırmıştır.

Yunanlılarda dil araştırmaları ilk filozoflarla birlikte, İÖ 6. yüzyılda başladı. Eski Yunan filozoflarının en çok uğraştıkları konulardan biri de, doğal olanla toplumsal bir uzlaşmanın ürünleri arasındaki ayrım oldu. Dilin sözcükleri ile bunların gösterdiği nesneler ve kavramlar arasındaki ilişki doğal mıdır, yoksa insanlar tarafından mı yaratılmıştır?
Herakleitos'un, Demokritos' un yapıtlarında Platon'un Sokrates diyaloglarında bu soruya değişik yanıtlar verildiği görülür. Aristoteles ise ilk kez dil araştırmalarını genel felsefeden ayırarak, bağımsız bir dilbilgisi kurmaya yöneldi, sözcükleri yapılarına göre sınıflandırdı. Stoacı filozoflara gelindiğinde, dilbilimin ana karşıtlıklarının açıkça tanımlandığı görülmektedir. Stoacılar "doğa-toplumsal uzlaşma" tartışmasında bir orta yol tutturdular, sözcükler-deki sesler ile bunlann gösterdiği nesneler ve kavramlar arasında doğuştan gelen bir bağ olmasa bile, çok eskilere gidip etimon denen köklere varıldığında böyle düzenli bir bağın bulunabileceğini savundular. Stoacılar böylece, sözcüklerin kökenlerini ve hangi evrelerden geçtiklerini araştıran etimoloji dalını da kurdular. Stoacıların bir başka önemli katkısı da dilsel göstergenin (sözcüklerin vb) bir biçim yanı, bir de içerik yanı bulunduğunu ortaya koymalarıdır. Bu ayrım, 19. yüzyıl sonunda Saussure'ün "gösteren" ve "gösterilen" kavramlarıyla birlikte çağdaş yapısal dilbilimin temeli haline getirilecektir.

"Doğa-uzlaşma" tartışması Helenistik dönemde "düzenlilik-aykırılık" karşıtlığı içinde devam etti. Buna göre, insan dilinin işleyişinde belirli bir düzen vardır, dilin yapısı ve çalışma biçimi belirli kurallara bağlanabilir. Dilbilgisi çalışmalarının amacı, dildeki bu düzenliliği ortaya çıkarmak olmalıdır. İskenderiye okulunun öne sürdüğü bu görüşlere karşı, Bergama okulu, dildeki aykırılıklara, düzensizliklere ağırlık verdi. Bu tartışma "doğa-uzlaşma" tartışmasıyla birleşerek yeni karşıtlıklar yarattı. Bazı "düzenciler" dildeki düzenliliğin dilin insan yapısı olmasından kaynaklandığını öne sürerken, bazı "aykıncılar" da toplumsal uzlaşma formülünü kendilerine mal ederek, dildeki düzensizliğin aslında dilin insan yapısı olmasından kaynaklandığını savundular. İskenderiye okuluna bağlı, dilbilgisi uzmanı Trakyalı Dionysips, Aristoteles'in ad, eylem ve bağlaç sınıflandırmasını daha da geliştirerek, sözcükleri daha ayrıntılı bir biçimde sınıflandırdı ve böylece biçimbili-min temellerini attı. İS 2. yüzyılda yaşayan Dyskolos ise, Yunancanın tümce yapısını inceleyerek bir sözdizim kuramı oluşturdu. Roma döneminin en önemli dilbilgisi uzmanı, 6. yüzyılda yaşamış olan Priscia-nus'tur. Priscianus, Yunanca dilbilgisini La-tinceye uygularken, biçim ölçüsünü bıraktı ve bunun yerine anlam ölçüsünü benimsedi. Bu yaklaşım, yüzyıllar boyunca Avrupa dillerine ilişkin dilbilgisinin anlam temeline göre yazılmasına yol açtı. "Doğa-uzlaşma" tartışması, felsefe alanında ortaçağda da adcılık (nominalizm) ile gerçekçilik arasında devam etti. Adcılar, adların gösterdikleri nesnelerle bağlanılın nedensiz ve rastlantısal olduğunu, gerçekçiler ise sözcüklerle çeşitli kavram ve nesneler arasında zorunlu bir bağ bulunduğunu savundular. Ortaçağda dil çalışmalarına önem veren bir başka grup da, modistae adı verilen skolastik düşünürlerdir. Bunlara göre gerek dilde, gerek evrende belli bir düzen vardır. Her ikisinde de belli sayıda birimler belirli kurallara göre birleşerek iş görür. Modistae grubundakiler dilin düzeni ile evrenin düzeni arasındaki ilişki üzerinde durdular, sözcüklerin ve tümcelerin evreni gösterme, anlamlandırma biçimlerini araştırdılar ve dilin yapısının çözümlenmesiyle evrenin yapısı üzerine bilgi edinilebileceğini savundular.

Rönesans'ta spekülatif dilbilgisi bir yana bırakılırken, Avrupa'nın yerel konuşma dillerinin ve o tarihlerde yeni yeni öğrenilen dünya dillerinin incelenmesi önem kazandı. 17. yüzyılda Fransa'da Port-Royal Manastın'nda yetişen bir grup dilbilgisi uzmanı, bugün de etkinliğini sürdüren bir dilbilgisi kuramı geliştirdiler. Descartes'ın felsefesinin etkisini taşıyan Port-Royal okuluna göre bütün dünya dilleri, dilbilgisi açısından evrensel insan aklının mantık düzenine uyabilir. Bu okula bağlı dilbilgisi uzmanları, evrensel bir dilbilgisine ulaşmak, ama bunu apriori temellere dayanmadan gerçekleştirmek istediler. Çalışmaları, günümüzdeki üretici-dönüşümsel dilbilimi etkilemiştir.
Karşılaştırmalı ve tarihsel dilbilim.
18. ve 19. yüzyılların en önemli gelişmesi, dil araştırmalarında karşılaştırmalı yöntemin kuruluşudur.
18. yüzyılda Avrupalıların Sanskrit dilini öğrenmesi bu alanda önemli sonuçlar doğurdu.1786'da Hindistan'daki İngiliz mahkemesinin başkanı Doğubilimci Sir William Jones, Sanskrit diliyle Yunanca ve
Latince arasındaki benzerliğe işaret ederek bu üç dilin ortak bir kökenden türemiş olduğu tezini ortaya attı. Bundan sonra, 1816'da Franz Bopp, 1822'de Jacob Grimm, Hint-Avrupa dil ailesi tezini kanıtlayan yapıtlarını yayımladılar. Grimm, bu dillerdeki sözcüklerin sesleri arasında oldukça düzenli bir ilişki olduğunu gösterdi. Örneğin, bilinen en eski Germen dili olan Got dilindeki "f" sesinin yerini, Yunanca, Latince ve Sanskrit dilinde çoğu zaman "p" almaktadır. ("Ayak" sözcüğü Got dilinde fotus, Latince pedis, Yunanca podös, Sanskrit dilinde padâs'tıi.) Grimm'e göre, bu farklılıklar, ortak Germencede gerçekleşen belirli bir "ses kayması" yasasının ürünüdür. Oldukça düzenli bir biçimde işleyen bu yasaya uygun olarak sözcük sesleri, zaman içinde düzenli bir döngü içinde değişmektedir. Örneğin "bh" gibi solukluların yerini "b" gibi soluksuz titreşimli sesler, "b"nin yerini de "p" gibi titreşimsiz sesler almıştır. Bu araştırmalar, sesbilgisinin kurulmasını da sağlamıştır.

19. yüzyılda, romantik tarih felsefesinden kaynaklanan ve 20. yüzyılda etkisini sürdürecek olan yeni bir dil kuramı da geliştirildi. Daha önceki bütün kuramlara göre, insanlar çevrelerindeki dünyayı ve evreni anlamlandırmak, tanımlamak için dili yaratmışlardır. Gerçeklik, dilin dışında, dilden ön vardır. J. G. von Herder ve
Wilhelm Humboldt gibi tarihselci düşünürler bunun tam tersini savundular. Bir toplumda yaşayan insanlar dünyayı gerçekte olduğu gibi değil, dillerinin kendine sunduğu biçimde görmektedirler. Bu yüzden, tek ve aynıl gerçekler dünyası, ayrı diller konuşan p^ lumlara başka başka gözükecektir. Humboldt'a göre insanlar bu dünyada anadilleri-1 nin dünyayı kendilerine tanıttığı biçimde | yaşamaktadırlar. Eski yaklaşıma göre dil; insanları nesnel gerçeğe götüren, tarafsız vel saydam bir araçken, tarihselci yaklaşıma' göre, kendisi de belli bir dünya görüşül içeren, bu görüş doğrultusunda insanlarınj gerçeğini biçimlendiren bir etmendir. Bul yaklaşım, 20. yüzyılda Sapir, Whorf, Levi Strauss gibi yapısala antropologlar tarafından geliştirilecek, yeni bir felsefeye kaynaklık edecektir.

20. yüzyıl: Yapısalcılık.
Yapısalcılık, bazısı birbirinden oldukça farklı birkaç yaklaşım ya da yönelişin ortak adıdır. Avrupa'da yapısal dilbilim İsviçreli dilbilimci F. de Saussure’ün ölümünden sonra Cours le linguistique ganimle ( 1916; Genel Dilbilim Dersleri, 1976- 1978, 2 cilt) adıyla yayımlanan ders notlarından doğdu. Saussure'ün katkısı, dili birbirinden bağımsız birimlerin (örn. tek tek sözcüklerin) toplamı olarak değil, ancak birbirleriyle ilişki ve farklılıkları içinde değer kazanan birimlerden oluşmuş bir "sistem" ya da "yapı" olarak tanımlamasıdır. Bu yapıt birtakım ikili öbeklendirmelerle ya da karşıtlıklarla belirlenir. Töz-biçim ve dil (langue)-söz (parole) karşıtlıktan bunların en önemlilerindendir. Saussure dilsel göstergeyi de, gösteren ve gösterilen olarak iki yöne ayırmış ve dilbilimin asıl çalışma alanının gösterenlerin incelenmesi olduğunu savunmuştur.

Saussure'ün görüşleri, daha sonra, Prag okulu ve Kopenhag okulu adıyla bilinen iki dilbilim çevresince geliştirildi. Başlıca temsilcileri N. S. Trubetskoy ve Roman Jakobson olan Prag okulu, Saussure'ün "dilde, farklılıklardan başka bir şey yoktur" sözünü kendine çıkış noktası alır ve dili bir karşıtlıklar sistemi olarak tanımlar. ÖrneğinTürkçedeki "can" "san", "tan" sözcükleri, bir karşıtlık ilişkisi içindedir. Bu sözcükleri birbirinden ayıran, sözcüklerin bütünü değil, yalnızca birinci sesler arasındaki farklılıktır. Sözcüklerin "gösterenler"ini ya da anlamlarını birbirinden ayıran da bu farklı sesler ya da ses birimleridir. Bütün dili böyle bir dizi karşıtlık halinde göstermek olanağı vardır. Prag okuluna göre, bu farklılıktan yaratan "&", "s", "t" sesleri, "kan" ve "tan" seslerini birbirinden ayırırken, belli bir ayırma işlevini yerine getirmiş olur. Dildeki birimleri, farklılık yaratıcı işlevlerine göre inceleyen Prag okulunun bir adı da Işlevselci okuldur. Trubetskoy, işlevselciliği sesbilgisi alanına da uygulamış, anlam ayırma işlevini yerine getiren en küçük ses birimlerine sesbirim (fonem) adını vermiştir. Çağdaş sesbilim bu çalışmaların ürünüdür.

Kopenhag okulu da Saussure'ün şu iki sözünden yola çıkar: "Dil, göstergelerden kurulu bir sistemdir" ve "dil, bir töz değil, bir biçimdir." Kopenhag okulu, Saussure' ün gösteren ve gösterilen terimlerini "anlatım" ve "içerik" olarak yeniden adlandırmıştır. Okulun önderi Louis Hjelmslev'e göre, bu düzlemlerin her ikisi de iki katmandan oluşur: Biçim ve töz. Töz, bir hammadde yığınıdır. İçerik düzlemindeki tözler, çeşitli kavramlar, düşünceler, anlamlardır. Anlatım düzlemindeki tözler, sesler oluşturur. Biçim ise bu hammaddeleri düzenleyen, bunları dil haline getiren kurallardır. içeriğin biçimi, çeşitli gösterilenler (kavramlar) arasındaki biçimsel ilişkilerdir. Anlatım biçimi ise bütün bu malzemeyi örgütleyerek dil sistemi haline getiren kurallardır ye dili dil yapan asıl etketi de budur. Dili matematik, cebir gibi içeriksiz, soyut bir biçimler sistemi olarak ele alan Kopenhag okulunun geliştirdiği yaklaşım glosematik olarak da anılır. Yapısalcılığın bir kanadı da, büyük ölçüde Saussure'den bağımsız olarak ABD'de gelişti. Bununla birlikte ABD ye Avrupa'daki yapısalcı yaklaşımların ortak yönleri de vardır. Her ikisi de çeşitli dillerin yapısal benzersizliğini vurgulamış, her dilin kendi içinde tutarlı ve bütünsel bir sistem olarak incelenmesi gerektiğini savunmuştur. Amerikan yapısalcılığı, 19. yüzyılda Kuzey Amerika'da yüzlerce Yerli dilinin keşfedildiği bir ortamda doğdu. Bu koşullarda Franz Boas gibi antropolog dilbilimciler, genel bir insan dili kuramı oluşturmak yerine, bu bilinmeyen dillerin çözümlenmesi için güvenilir bir yöntem geliştirmeyi yeğlediler'.ıBoas'ın öğrencisi olan ve onun gibi antropoloji alanında da çalışan Edvvard Sapir de Humboldt'un etkisi altında, her toplumun kabul ettiği sözde gerçekler dünyasının, o toplumdaki insanların haberi olmadan, gene toplumun dil alışkanlıkları tarafından yaratıldığını savundu. Sapir, çalışmaları sırasında Yerlilerin bazı sesleri yazıya geçirmekte güçlük çektiklerini de gördü, her dilin kendi özel "ses örgüsü" nün, o dilin olanaklarını ve sınırlarını belirlediğini belirtti. Bu yaklaşımı çeşitli dillerden ayrıntılı örneklerle destekleyerek geliştiren, Sapir'in öğrencisi B. L. Whorf tur. Whorf a göre, her toplum kendi yaşadığı düzenin koşullarına göre gerekli sözcükleri türetmektedir. Her dilin içinde gizli bir dünya modeli vardır. Anadilini öğrenen çocuk bu dünyayı da benimsemekte, dilin dünyası çocuğun düşüncelerini biçimlendirmektedir.

ABD'li dilbilimcinin Yerli dilleri karşısındaki ölçülü tutumu, dilbilimde davranışçı okulun ya da betimleyici yaklaşımın gelişmesini de sağladı. Bu dillerin yazılı metinleri olmadığı ve bu yüzden tarihsel gelişimleri incelenemediği için, yapılacak tek şey o andaki durumlarını olabildiğince nesnel ve ayrıntılı olarak gözlemlemek ve olduğu gibi betimlemektir. Bu görüşün en katı temsilcisi, 1933'te yayımladığı Language (Dil) adlı kitapla çok uzun bir süre ABD dilbilimine yön veren L. Bloomfield'dir. Bloomfield de Saussure gibi dilbilimin bağımsız bir bilim dalı olması için çalıştı. Bunun için, dil olaylarının felsefe, psikoloji, toplumbilim gibi yardımcı dalların ışığında incelenmesinden vazgeçilmesi gerekmektedir. Bloomfield, dil araştırmalarında en büyük sorunun anlam öğesi olduğunu öne sürdü. Çeşitli sözcüklerin anlamı zamana, yere ve kişilere göre değiştiği için, bu kaygan taban yerine, ses ve biçim gibi daha kesin alanlar üzerinde çalışılması gerekmektedir. Böylece uzun bir süre ABD dilbiliminde anlambilim araştırmaları ihmal edilmiştir. Amerikan yapısalcılığını Avrupa'daki yapısalcı yaklaşımlardan ayıran önemli bir fark da, onun dilde yalnızca yüzeydeki oluşumlara, dışsal davranışlara, seslere ve bunların kullanılış ve algılanışına önem vermesidir. Oysa Saussure'ün dil-söz ya da Hjelmslev'in şema (sistem)-kural-kullanım gibi ayrımları, kullanımın ardında daha genel, soyut dilsel katmanların varlığına işaret etmektedir.
Yeni yaklaşımlar
Gerek ABD'de, gerek Avrupa'da 20. yüzyılın ilk yarısındaki dilbilim okulları genel olarak, eşsüremli dilbilimi artsüremli ya da tarihsel dilbilime, kuramsal dilbilimi uygulamalı dilbilime, mikrodilbilimi de makrodilbilime yeğlediler. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bu durumun değiştiği görülür. Avrupa'da Andr6 Martinet gibi dilbilimciler, tanhsel-karşılaş-tırmalı dilbilim ile yapısal dilbilim arasındaki açıklığı kapayacak yeni bir tarihşel-yapısal dilbilim çalışmasına yöneldiler. Öte yandan dilde anlam boyutunun bir yana bırakılmasına bir tepki olarak Jost Trier ve Leo Weisberger gibi Alman dilbilimciler yeni bir yapısal anlambilim geliştirdiler. Her sözcüğün anlamını bağımsız olarak tanımlayan geleneksel yaklaşımın tersine, yapısal anlambilimciler, anlamların da kendi aralarında biçimlere benzer bir düzeni olduğunu savundular ve her anlamın ötekilerle karşılıklı bağlantılarından oluşan "dil alanı" kuramını geliştirdiler.

II. Dünya Savaşı'ndan sonra dilbilim alanında en önemli gelişme, ABD'de Zelig S. Harris'in ve daha çok da Noam Chomsky'nin çalışmalarının ürünü olan üretici-dönüşümsel dilbilgisidir. Chomsky, dilde yalnızca gözlemlenebilir olgular (örn. sesler, biçimler) üzerinde duran Bloomfield okuluna karşı, konuşan insanların "zihinsel" yapılarını da dilbilim alanına çekti. Chomsky'ye göre dilde iki öğe ya da aşama vardır: Dilsel yetenek ve bunun somut söz eylemlerinde (konuşma, yazma) ortaya çıkan, gerçekleşen biçimi. Dilbilimci, bu gerçekleşen biçimden çok, her insanın zihninde bilinçsiz olarak bulunan dilsel yetenek ya da "edinç" üzerinde durmalıdır. Kant'ın zihinsel kategoriler kuramını anımsatan bu yaklaşıma göre her insan, daha önce hiç söyleyip duymadığı sonsuz sayıda tümceyi anlayıp söylemesini sağlayan bir kurallar sistemiyle birlikte doğar. Bu sınırlı sayıdaki kuralın derin zihinsel yapıdan yüzey yapısına (kullanıma, edime) dönüşme-siyle sonsuz sayıda tümce üretilebilir. Chomsky, çeşitli dillerde bu kural ve dönüşümleri inceleyerek genel bir dönüşümsel dilbilgisinin oluşturulabileceğini savundu. Onu yapısalcılardan ayıran önemli bir farklılık da budur. Chomsky bütün dillerde evrensel düzenlerin, örüntülerin bulunduğunu öne sürmektedir.

1960'lann bir başka yeniliği de, dilbilimle başka beşeri bilimler arasında ilişki kurma denemeleridir. Psikolojik dilbilim bu çalışmaların sonucunda doğmuştur. İnsanların dilsel üretim, anlama, öğrenme, ezberleme, tanıma olgularını inceleyen bu bileşik disiplin daha çok, Chomsky'nin kuramından yola çıkarak, çocukların dil öğrenim süreçleri üzerinde durmuştur. Ama bugüne değin elde ettiği sonuçlar oldukça tartışmalıdır. Fransiz psikanalist Jacques Lacan ise tam tersi bir yol izleyerek, psikolojiyi dilbilime uygulamak yerine, dilbiliminin verilerini psikanalize uyguladı ye bu alanda yeni bir okul (yapısal psikanaliz) yarattı. Sosyolojik dilbilim adı verilen bir başka bileşik disiplin ise, dil olgulanyla toplumsal olgular arasındaki ilişkileri, bunların etkileşimlerini, dilin toplumsal rollerin gelişimindeki payını ve dille sınıf, ırk, eğitim ye bilinç düzeyi arasındaki ilişkileri incelemiştir. Antropolojik dilbilim veetnik dilbılimin dışında dilbilimle antropoloji, etnoloji, kültür kuramları, simgesel mantık arasındaki alışveriş de Claude Levi-Strauss'un, Roland Barthes'ın ve Algisdas Julien Greimas'ın yapıtlarıyla göstergebilim adı verilen yeni bir disiplinin doğmasına yol açmıştır.

Günümüzde, bilgisayar teknikleri de dil araştırmalarında kullanılmaktadır. Bilgi işlemli dilbilim olarak adlandırılan bu yöntem, bugün için daha çok en temel dilsel verilerin işlenmesinde, sözlüklerin oluşturulmasında, sözlü ve yazılı metinlerde çeşitli seslerin, vurguların, sözcüklerin ve dil birimlerinin sıklığının saptanmasında kullanılmaktadır.
Cevapla
  • Benzer Konular
    Cevaplar
    Görüntü
    Son mesaj
  • Bilgi
  • Kimler çevrimiçi

    Bu forumu görüntüleyen kullanıcılar: Hiç bir kayıtlı kullanıcı yok ve 2 misafir