ÜNİTE=1
II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Siyasal Yaşam (1908-1923)
İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE II. MEŞRUTİYET’İN İLANI
II. Abdülhamit İdaresi ve İttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluşu
Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanun-i Esasi’yi 1876 yılında ilan eden ve ilk Mebusan Meclisini 1877’de açan II. Abdülhamit, Osmanlı-Rus Harbi’ni öne sürerek, 1878’de önce meclisi kapattı ardından da anayasayı askıya aldı.Tanzimat ve Abdülhamit Dönemlerinde açılan yüksek okullardan mezun olan asker ve sivil bürokrasiden çeşitli gruplar ise imparatorluğun toprak bütünlüğünün sağlanması ve farklı etnik ve dinî toplulukların birlikte yaşama iradesi göstermesi için anayasanın yeniden yürürlüğe konulması ve yapılacak seçimlerle meclisin yeniden açılmasını istiyorlardı. Bu amaçlarla bir araya gelen bir grup Askeri Tıbbiye Mektebi öğrencisi, 1889 yılında İttihad-ı Osmanî Cemiyeti adıyla gizli bir örgüt kurdular. Örgütün fark edilmesiyle beraber üyelerin bir kısmı tutuklandı, bir kısmı da Avrupa ülkelerine kaçtı. Üyelerin 1895 yılında, Ahmet Rıza Bey’in liderliğinde Paris’te oluşan bir muhalif grupla temas kurması sonucunda Cemiyet, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” adını aldı. Cemiyetin amacı II. Abdülhamit’i tahttan indirmek ve anayasayı yeniden getirmekti. Cemiyetin bir süre sonra ikiye bölünmesiyle Ahmet Rıza, İttihat ve Terakki Cemiyetini, Prens Sabahattin ise önce Osmanlı Liberalleri Cemiyetini, 1906’da da Teşebbüs-ü Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu. Mehmet Talat Bey ve arkadaşları 1906 yılında Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyetini kurdular. Ahmet Rıza grubunun merkeziyetçi ve milliyetçi fikirlerini kendilerine yakın bulan Cemiyet üyeleri, 1907 yılında Ahmet Rıza grubuyla birleşerek İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) adını aldı. İTC cemiyeti Selanik’te kuruldu. İTC’nin Selanik’te en yakın müttefikleri Yahudi cemaatiydi. Selanik Yahudileri, Makedonya’da yükselen milliyetçi hareketler karşısında Osmanlı idaresinin sürmesini bir güvence olarak görüyorlardı. Bu nedenle İTC’nin faaliyetlerini siyasi, ekonomik ve entelektüel düzeylerde destekliyorlardı. İTC üyelerinin de mason localarıyla yakın ilişkileri vardı. İTC’nin kısa sürede Makedonya’da yayılmasının en önemli nedenlerinden biri bölgenin Yunan, Bulgar, Makedon ve Sırp milliyetçiliklerinin merkezî olmasıydı.
Bölgede yaşayan Müslüman Türk toplulukların yükselen milliyetçi hareketler karşısında kendilerini tehdit altında hissetmeleri, İTC’nin Makedonya’da örgütlenmesini hızlandırdı. Örgütün işleyişine askerî disiplin ve gizlilik hakimdi. Örgütün karar merkezîni “Merkez-i Umumi” adında bir çekirdek kadro oluşturuyordu. Örgüt, devletin varlığını korumayı her şeyin üzerinde tutuyordu. Başlıca kaygıları Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumaktı. Bu nedenle kendilerini vatansever olarak görüyorlardı. Fransız Devrimi’nin eşitlik, kardeşlik, özgürlük sloganlarından etkilenmekle birlikte, örgütün ideolojisi alttan alta gelişen bir Türk milliyetçiliğiydi.
Hürriyetin İlanı ve Seçimler
İTC’nin amacı yeterince güçlendiğinde İstanbul’a giderek II. Abdülhamit’i devirmek ve meşrutiyeti ilan etmekti. 1908 yılının Haziran ve Temmuz aylarındaki gelişmeler beklenen fırsatı doğurdu. 9 ve 10 Haziran’da İngiltere kralı VII. Edward ve Rus çarı II. Nikolas arasında gerçekleşen ve gündeminde Makedonya için bir reform paketi bulunan Reval görüşmeleri nedeniyle durum çok gergindi. Çoğu İTC üyesi hemen harekete geçilmezse görüşmenin Makedonya’nın kaybıyla sonuçlanacağına inanıyordu. İTC, bu koşullar altında harekete geçmeye karar verdi. Binbaşı Enver’in ve Kolağası Arnavut Niyazi Bey’in Haziran sonlarında genç subaylardan ve gönüllü sivillerden oluşan silahlı çeteleriyle dağlara çıkması, hareketi açık bir isyana dönüştürdü. Kolağası, Osmanlı ordusunda yüzbaşı ile binbaşı arasında yer alan. Anayasanın ilanı için saraya telgraf yağdıran İTC, talepleri karşılanmazsa başkente yürüyecekleri tehdidinde bulundu. İTC’nin Manastır şubesi sarayın cevabını beklemeden, 23 Temmuz 1908’de anayasanın yeniden yürürlüğe girdiğini ilan etti. İsyanı bastıramayacağını anlayan II. Abdülhamit, 24 Temmuz’da İstanbul gazetelerinde anayasayı yürürlüğe koyduğunu ve meclisi yeniden açacağını duyurdu. “Hürriyetin İlanı” olarak adlandırılan bu olay, özellikle Rumeli vilayetleri ve İstanbul’da büyük coşkuyla karşılandı. Hürriyet, Müsavat (Eşitlik), Uhuvvet (Kardeşlik) ve Adalet, yeni düzenin sloganlar oldu. Anayasanın ilanından sonra yapılması gereken ilk iş Mebusan Meclisi seçimleriydi.
İlk kez İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Osmanlı toplumu çok partili siyasal hayata geçiyordu. 1877’den kalma bir seçim yasası taslağı İTC’nin baskısıyla yürürlüğe sokuldu ve seçim hazırlıklarına başlandı. Anayasada “Meclis-i Umumi” adı verilen genel meclis iki kanattan oluşuyordu. Birinci kanadı padişahın atadığı üyelerden oluşan “Heyet-i Âyan”, ikinci kanadı ise seçmenlerin oylarıyla seçilmiş milletvekillerinden oluşan “Heyet-i Mebusan” oluşturuyordu. Heyeti Âyan üyeleri padişah tarafından atanırken, Heyet-i Mebusan üyeleri halk tarafından seçiliyordu. 1908 seçimleri Türkiye tarihinin ilk çok partili seçimleri oldu. Seçimlere İTC ve Prens Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar Fırkası katıldı. Seçimleri ezici çoğunlukla İTC kazandı. İkinci Meşrutiyet’in ilk parlamentosu 17 Aralık 1908’de, kalabalık bir halk kitlesinin sevinç gösterileriyle Sultanahmet’teki Darülfünun binasında toplandı. Seçmenler: 1908 seçimlerinde oy vermek için erkek olmak, 25 yaşına gelmiş olmak ve az çok vergi ödemek gerekiyordu. Seçim sistemi iki dereceli ve basit çoğunluğa dayalıydı. Buna göre önce müntehib-i evvel adı verilen birinci seçmenler, müntehib-i sânî denilen ikinci seçmenleri seçeceklerdi. İkinci seçmenler ise Heyet-i Mebusan’a girecek mebusları seçeceklerdi. Bu seçim sistemi 1946 yılına kadar Türkiye’de siyasal hayatı yönlendirmeye devam etti.
31 Mart İsyanı ve II. Abdülhamit’in Tahttan İndirilmesi
Seçimlerden sonra İTC iki muhalefet grubuyla mücadele etti. Bu gruplardan birincisi Prens Sabahattin’in fikirlerine dayanan Ahrar Fırkası’ydı. İkinci muhalefet grubu ise alt düzeyde ulemadan ve tarikat şeyhlerinden oluşan muhafazakâr çevrelerden geldi. Nakşibendî şeyhi derviş Vahdetî’nin Volkan gazetesi çevresinde ve İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti altında örgütlenen bu grup şeriat düzeni lehinde gösterilere başladı. 12 Nisan 1909 tarihinde İstanbul’daki bazı askerî birliklerin ani bir biçimde ayaklanması üzerine, eski takvime göre 31 Mart İsyanı olarak adlandırılan ayaklanma başladı. II. Abdülhamit ise isyancıları açıkça kınamadığı gibi destek de vermedi. İTC İstanbul’daki gücünü yitirse de doğduğu Makedonya’da hâlâ güçlüydü. Makedonya’daki 3. Ordu birlikleriyle gönüllülerden oluşan Hareket Ordusu, Mahmut Şevket Paşa komutasında İstanbul’a girdi. 24 Nisan’da kenti işgal eden Hareket Ordusu isyanı bastırdı. 27 Nisan’da ise II. Abdülhamit isyana destek verdiği gerekçesiyle tahttan indirildi ve yerine küçük kardeşi Mehmet Reşat Efendi padişah ilan edildi.
1909-1913 Dönemi Siyasal Yaşam
31 Mart İsyanı’ndan kısa bir süre sonra çoğulcu siyasal yaşama geri dönüldü. Bu dönemin en önemli özelliklerinden biri çeşitli sınıfsal, etnik, dinsel, entelektüel ve mesleki grupların dernekler, siyasal partiler, meslek örgütleri ve dergiler etrafında örgütlenmeleridir. Meşrutiyetin ilanından sonra canlanan basın hayatı özgür bir tartışma ortamı yarattı. Kadınlar, işçiler gibi toplumsal gruplar ilk defa örgütlü bir şekilde eşitlik ve hak taleplerinde bulundular. Osmanlı Mebusan Meclisi 1909-1913 yılları arasında Kanun-i Esasi’de yaptığı bir dizi değişiklikle meclisin ve hükûmetin yetkilerini padişahın yetkilerine karşı güçlendirerek anayasal parlamenter düzeni pekiştirdi. Bu dönemde ordunun siyasetteki yeri önemli bir tartışma konusu oldu. İTC, 1908 yılı kongresinde bir parti olmaya karar vermesine rağmen parti hiçbir zaman Cemiyetin yerini almadı. Gerçek iktidar Cemiyetin genel merkezînin elinde kaldı. Farklı eğilimleri temsil eden bir dizi yeni parti kuruldu. Bu partilerin bir kısmı liberal kanatta yer alan, bir kısmı da İTC’nin laiklik ve milliyetçilik eğilimlerinden rahatsız olan grupların kurduğu partilerdi. Aynı dönemde sosyalist kanatta da bir parti kuruldu. İTC’ye karşı canlanan liberal ve muhafazakâr muhalefet, 21 Kasım 1911 tarihinde Hürriyet ve İtilaf Fırkası adı altında birleşti. İTC’ye muhalif olma dışında ortak yönleri çok az olan bu gruplar kısa sürede etkin bir güç oldular. 1912 yılında yapılan yeni seçimler, İTC’nin baskı yollarına başvurarak kendi adaylarını seçtirmesi nedeniyle “Sopalı Seçimler” olarak anıldı.Miralay Sadık’ın öncülüğünde bir grup subayın oluşturduğu Halâskar Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak, İTC destekli hükûmetin istifasını istedi. Baskılara dayanamayan Sait Paşa hükûmeti istifa ederek yerini Gazi Ahmet Muhtar Paşa hükûmetine bıraktı. Büyük Kabine olarak anılan yeni hükûmet, İTC karşıtlarından oluşuyordu. 1912 yılında başlayan Balkan Savaşları nedeniyle istifa eden bu hükûmetin yerine, Kamil Paşa idaresinde yine İTC karşıtı olan bir hükûmet kuruldu.
İTTİHAT VE TERAKKİ İKTİDARI VE İMPARATORLUĞUN SONU
Babıâli Baskını ve İttihat ve Terakki İktidarı
1910 yılında patlak veren Arnavut isyanı ve Yemen isyanı, 1911 yılında İtalya ile yapılan Trablusgarp Savaşı’nı, Osmanlı Devleti açısından ağır sonuçlar yaratan Balkan Savaşları izledi. Karadağ’ın 8 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmesi ve Sırbistan, Bulgaristan, Yunanistan’ın da katılmasıyla Balkan Savaşları başladı. Büyük bir yenilgi alan Osmanlı Devleti, 3 Aralık’ta ateşkesi kabul etti. Bulgarlar Çatalca’ya kadar gelmiş, Edirne’yi kuşatmışlardı. Hükûmetin Edirne’nin kaybına yol açacak bir barış antlaşması imzalaması ihtimali İttihatçıları harekete geçirdi. 23 Ocak 1913’te aralarında Enver, Talat ve Cemal Beyler de olmak üzere İttihatçı bir grup subay Babıâli’ye yürüdü. Toplantı hâlindeki kabineyi basan İttihatçılar, Sadrazam Kamil Paşa’yı istifaya zorladıkları gibi, Harbiye Nazırı Nazım Paşa’yı öldürdüler. Siyasal tarihe Babıâli Baskını olarak geçen bu darbe, İTC’nin siyasal iktidarını pekiştirmesini sağladı. Ocak 1913 darbesinden sonra İTC, iç siyasete tamamen hakim oldu. Darbenin hemen ardından Balkan devletleri yeniden saldırıya geçtiler. 26 Mart’ta Edirne Bulgaristan’ın eline geçti. 10 Haziran 1913’te imzalanan Londra Antlaşması’yla Osmanlı Devleti Midye-Enez hattının batısında kalan tüm Balkan topraklarını kaybetti. Bulgaristan’ın kazandığı topraklar karşısında diğer Balkan Devletlerinin Bulgaristan’a saldırmasıyla savaşın ikinci evresi başladı. İttihatçılar bu fırsatı değerlendirdiler ve Enver Bey yönetiminde Edirne’ye girerek şehri geri almayı başardılar. Muhalefetin idam, hapis ve sürgünlerle sindirilmesinden sonra İTC iç siyaseti tümüyle tekeline aldı ve ilk defa hükûmeti içerden yönetmeye başladı. Talat Bey, 12 Haziran 1913’te kurulan Sait Halim Paşa kabinesinde bir kez daha Dâhiliye Nazırı oldu. 1917’de ise sadrazamlığa yükselerek Talat Paşa oldu. 1914 yılı başlarında rütbesi paşalığa kadar yükseltilen Enver Paşa, yeni kabinede Harbiye Nazırı oldu. İstanbul muhafızı Cemal Bey de terfi ettirilerek paşalığa yükseltildi. Ardından da sırasıyla Nafıa Nazırı ve Bahriye Nazırı oldu. Birinci Dünya Savaşı süresince tüm otoriteyi elinde tutan bu üç kişilik idareye Enver, Talat ve Cemal triumvirası denir. Babıâli Darbesi, 1908-1913 arasında süre giden görece çoğulcu ve demokratik dönemi sonlandırarak İTC’nin mutlak iktidarını başlattı. 1914 genel seçimleriyle bütün üyeleri İttihatçılardan oluşan Mebusan Meclisi, I. Dünya Savaşı süresince hükûmetin gölgesinde bir onay organı hâline geldi. Savaşın doğurduğu olağanüstü şartlar rejimin otoriter niteliğini güçlendirdi.
Türkçülük İdeolojisinin Yükselişi
II. Meşrutiyet’in resmî ideolojisi Osmanlıcılıktı. Osmanlıcılık ideolojisi, Osmanlı idaresi altında yaşayan tüm dinsel ve etnik unsurları Osmanlı vatanı ve Osmanlı hanedanına sadakat temelinde birleştirme ülküsü güden bir ideolojiydi. Osmanlıcılık, İttihad-ı Ânasır (unsurların birliği) fikrini benimsiyordu. Osmanlıcılığa en önemli darbeyi Balkan Savaşları vurdu. 15. yüzyıldan beri Balkan topraklarıyla bir Avrupa devleti olan Osmanlı İmparatorluğu, bu toprakların önemli bir kısmını 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’yla yitirmişti. Balkan Savaşları’nda ise Avrupa’da kalan topraklarının %83’nü kaybetti. Hristiyan toplulukların kaybı ise imparatorluğun kozmopolit nüfus yapısını değiştirdi. Anadolu’nun Müslüman Türk halkı en sadık unsur olarak önemsendi. Tüm bu gelişmeler Müslüman-Türk kimliğine dayalı Türkçülük ideolojinin güçlenmesine yol açtı. Türkçülüğün bu yıllarda sistematik bir Şkir akımı olarak gelişmesini sağlayan düşünür, aynı zamanda İTC’nin ideologu olan Ziya Gökalp’tir. Gökalp’in Türk milliyetçiliğine ilişkin fikirleri en olgun ifadesini “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” ve “Türkçülüğün Esasları” adlı iki eserinde bulur. Gökalp’in önerdiği Türk milliyetçiliği ortak kültürel değerler, ortak dil ve alışkanlıklara dayalı kültürel bir milliyetçiliktir. Gökalp, bir milleti birleştiren unsurlar içinde en çok dile önem verir. Gökalp’e göre İslamiyet, siyasal bir model olmaktan çok, toplumu birleştiren önemli bir kültürel unsurdur. Bu nedenle önemsenmelidir. Bu dönemin bir başka milliyetçi projesi de Pantürkizmdir. Yusuf Akçura, 1904’te yayımladığı Üç Tarz-ı Siyaset adlı makalesinde, Türk etnik kimliğini öne çıkaran, ırk ve kültür temeline dayalı Türk dünyası formülüyle Pantürkizmin ilk tutarlı ifadesini yazmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyetinin ideolojik tutumları genel olarak değerlendirildiğinde çoğu Osmanlıcılık fikrine bağlıydılar. 1910’larda ise giderek Türkçülüğe savruldular. Çoğu, aynı zamanda inançlı Müslümanlardı. İTC’nin liderleri fikir adamı olmaktan çok eylem adamıydı. Onları ortak bir ideolojik programdan çok bir dizi ortak tavır bir araya
getiriyordu. Bu tavırlar arasında devlet merkezli bir bakış, milliyetçilik, bilimsel gerçeğe ilişkin pozitivist bir inanç, toplumu dönüştürücü bir güç olarak eğitime duyulan inanç, düzen içinde değişim arzusu ve eylemciliktir. Çoğu İttihatçı için Osmanlıcılık, Türkçülük, Batıcılık, İslamcılık gibi II. Meşrutiyet Dönemi’nin önde gelen akımları, birbirlerinden net çizgilerle ayrılmaktan çok, dönemin siyasal ihtiyaçlarına göre çeşitli biçimlerde sentezlenebilecek ideolojilerdi.
I. Dünya Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu
28 Haziran 1914’te Avusturya arşidükü Franz Ferdinand’ın Saraybosna’da bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesiyle Avusturya Sırbistan’a savaş ilan etti. Suikastın üstünden beş hafta geçtikten sonra, Avrupa devletleri kendilerini dünyanın ilk küresel ölçekli savaşı içinde buldu. İttihatçılar, 1914’te Britanya, Fransa ve Rusya’nın oluşturduğu üçlü İtilaf Devletleri’yle ittifak kurmak için girişimlerde bulundular. Ancak sonuç alamayınca yüzlerini Almanya’ya çevirdiler. Almanya ise Osmanlı Devleti’nin ittifak arayışını Avrupa’da savaş patladıktan sonra ciddiye aldı.Gizli Alman-Türk ittifakı 2 Ağustos 1914 tarihinde imzalandı. Ancak içine girilen mali buhran, Almanya’nın İttihatçılara savaşa girmeleri koşuluyla verdiği kredi vaadi, savaşın birkaç ay içinde Almanya’nın zaferiyle biteceği umudu ve Rusya’nın parçalanmasından sonra Osmanlı Devleti’nin sahip olacağı yeni sınırlar vaadi, İttihatçıların savaşa girmesi için gerekli koşulları yarattı. 25 Ekim 1914’te savaşa girme kararı alan İttihatçı yönetim, 11 Kasım’da Almanya ve Avusturya’nın yer aldığı üçlü İttifak içinde savaşa girdi. Osmanlı orduları Kafkasya, Çanakkale, Hicaz- Yemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya ve Galiçya cephelerinde savaştılar. 1918 yılında savaş İttifak Devletleri’nin yenilgisiyle sonuçlanınca, Osmanlı Devleti, 30
Ekim 1918’te Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzaladı Savaş büyük bir yenilgiyle son bulmasına rağmen, savaşın yarattığı olağanüstü koşullar, İttihatçılara bir dizi radikal reformu hayata geçirme imkânı verdi. Eğitim ve hukuk alanındaki reformlar toplumsal yaşamı, laik ve milliyetçi bir çizgide dönüştürürken ekonomik yaşamda da Müslüman-Türk girişimci ve tüccarı kayıran milliyetçi politikalar izlendi. Savaş yılları toplumsal kimliğin Müslüman-Türk kimliği etrafında yeniden tanımlanmasını da sağladı
YEREL DİRENİŞ HAREKETLERİ VE MERKEZÎLEŞME (1918-1920)
Mondros Mütarekesi ve Yerel Direniş Hareketlerinin Doğuşu
30 Ekim 1918’de İtilaf Devletleri’yle Osmanlı Devleti arasında Mondros Mütarekesi imzalandı. 25 maddeden oluşan mütarekenin koşulları son derece ağırdı. Anlaşmanın 1. maddesiyle Karadeniz’e geçiş güvenliğini sağlamak üzere, Boğazların kontrolü İtilaf Devletleri’nin eline geçiyordu. 5. maddeyle, güvenlik amacıyla tutulan az sayıda asker dışında, Osmanlı ordusu tümüyle terhis edilecekti. Anlaşmanın 7. ve 24. maddeleri ise Anadolu’nun işgaline zemin hazırlıyordu. 7. maddeye göre İtilaf Devletleri güvenliklerine yönelik herhangi bir tehdit durumunda istedikleri stratejik noktaları ele geçirebileceklerdi. 24. maddeye göre ise Erzurum, Van, Elazığ, Bitlis, Diyarbakır ve Sivas vilayetlerinde karışıklık çıkması durumunda bu bölgelerin herhangi bir bölümünü işgal edebileceklerdi. İtilaf Devletleri donanması, 13 Kasım 1918’de İstanbul limanına gelerek işgali başlattı. İstanbul’un işgalinin ardından İngiliz, Fransız ve İtalyan kuvvetleri mütarekenin 7. maddesi uyarınca ülkenin değişik bölgelerini işgal ettiler. İngilizler Çanakkale, Eskişehir, Kütahya, Afyon, Samsun, Merzifon ve Erzurum’a birliklerini gönderdi. Musul’daki haklarını İngilizlere devreden Fransızlar, Toros tünellerini ve Adana yöresini, İtalyanlar ise Ege ve Akdeniz kıyılarının bir bölümüyle Burdur ve Konya’yı işgal ettiler. Mütarekeden hemen sonra İTC’nin önde gelen liderleri Enver, Talat ve Cemal Paşalarla Bahaettin Şakir Bey bir Alman gemisiyle yurt dışına kaçtılar. Osmanlı Mebusan Meclisi, 21 Aralık 1918’de, Padişah Vahdettin tarafından
feshedildi. Ahmet İzzet Paşa ve TevŞk Paşa hükûmetlerinin kurulmasından sonra, 4 Mart 1919’da padişahla uyum içinde çalışan Damat Ferit Paşa hükûmeti iş başına geldiYunan ordusu, 15 Mayıs 1919’da İzmir ve çevresini işgale başladı. Saray çevresi ve İstanbul hükûmeti işgaller karşısında direnişi yararsız görüyorlardı. Saray çevresi imparatorluğun bütünlüğünü korumanın yolunu 30-35 yıllık bir süre için İngiliz mandasının kabul edilmesinde görüyordu. Böylece, İTC döneminde kaybettiği iktidarını da güçlendirebilecekti. Manda: I. Dünya Savaşı’ndan sonra, kimi az gelişmiş ülkeleri, kendi kendilerini yönetecek bir düzeye eriştirip bağımsızlığa kavuşturuncaya dek Uluslar Birliği (Cemiyet-i Akvam) adına yönetmek üzere kimi büyük devletlere verilen vekillik. İzmir ve çevresinin Yunan birlikleri tarafından işgaline karşı İstanbul’un herhangi bir direniş göstermemesi, yerel direniş hareketlerinin ortaya çıkmasını ve devletten bağımsız olarak örgütlenmesini sağladı. Ege direnişinin örgütlenmesinde İttihatçılar büyük rol oynadılar. Birçok yerde Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti yazan levhalar silinip yerine Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yazıldı.MHC’ler, milis birliklerinden oluşan Kuva-yı Milliye güçleriyle işgale karşı silahlı direnişe geçtiler. MHC’lerin esas amacı bölgelerini işgalden kurtarmaktı.I. Dünya Savaşı’nın sorumlusu olarak görülen İttihat ve Terakki’nin böyle bir direniş hareketini kendi ismi altında örgütlemesi olanaksızdı.Bu plan doğrultusunda öncelikle İttihat ve Terakki Fırkası feshedildi ve yerine Teceddüt Fırkası kuruldu. Direniş hareketini yönlendirmek için 1918 yılının sonlarında, Talat Paşa’nın ülkeyi terk etmeden önce verdiği direktif doğrultusunda, Kara Kemal ve Kara Vasıf’ın girişimleri ile Karakol Cemiyeti adıyla bir gizli örgüt kuruldu. Bu örgüt Milli Mücadele süresince İTC adına iktidar mücadelesini sürdürdü. 1919 yılının ortalarına gelindiğinde yerel MHC’ler kendi bölgelerinde İstanbul hükûmetinden ayrı birer güç odağı hâline geldiler. MHC’ler Anadolu’nun çeşitli yörelerinde bölgesel nitelik taşıyan birbirinden bağımsız kongreler düzenleyerek bölgesel düzeyde bir merkezîleşme aşamasına geçtiler. 10 Temmuz’da I. Edirne Kongresi, 28 Haziran-12 Temmuz arasında I. Balıkesir, 26-30 Temmuz arasında II. Balıkesir Kongreleri, 6-9 Ağustos arasında I. Nazilli Kongresi, 16-25 Ağustos arasında Alaşehir Kongresinin toplanmasıyla yerel direniş hareketi yeni bir aşamaya çevirildi.
Mustafa Kemal Paşa ve Yerel Direniş Hareketlerinin Merkezîleşmesi
Mustafa Kemal Paşa ve çevresinin, başlangıçta Anadolu’ya yayılmış direniş gruplarını kapsayacak türden herhangi bir örgütü yoktu. Mustafa Kemal Paşa Anadolu’ya geçtikten sonra, öncelikle değişik kademelerdeki kumandanlar aracılığıyla ordunun desteğini sağladı. Erzurum ve Sivas Kongreleri ile MHC’lerini kurumsal bir çatı altında toplaması sayesinde halkın ve eşrafın desteğini kazandı. Belirli hedefler için siyasal manevra yapma yeteneği, direniş hareketi içindeki rakip iktidar odaklarını yenmesi ve büyük askerî başarıları sayesinde
iktidar mücadelesini kazandı ve cumhuriyet rejimini kurma amacını gerçekleştirdi. Mustafa Kemal Paşa ordu müfettişi olarak görev yerine gitmek üzere yola çıktı ve 19 Mayıs 1919’da Samsun’a vardı. Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya geçtiği ilk günlere rastlayan Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal Paşa’ya liderlik yolunu açması ve direnişi merkezileştirecek ilk adımları atması açısından büyük önem taşır. 23 Temmuz-7 Ağustos arasında gerçekleşen Erzurum Kongresi, 10 maddelik bir bildirinin yayımlanmasıyla son buldu. Bildiride millî sınırlar içinde bulunan bütün vatan topraklarının bir bütün olduğu, birbirinden ayrılamayacağı ve her türlü işgale
karşı koyulacağı belirtiliyordu. Kongre Milli Mücadelenin siyasal ilkelerini belirlemenin yanı sıra, direniş için yeni bir örgütsel yapının oluşturulması açısından da önemlidir. Kongre’de yetkili bir temsil heyetinin seçilmesi ve bu heyetin Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlığında yürütme organı olarak hareket etmesi kararı Mustafa
Kemal Paşa’ya liderlik yolunu açtı. 4-11 Eylül tarihleri arasında toplanan Sivas Kongresi’nde ülke genelindeki bütün MHC’lerin birleştirilmesi yolunda önemli adımlar atıldı Kongre’de alınan en önemli karar, bütün MHC’lerin merkezî bir yapı altında toplamasıydı. Bu amaçla yürürlükteki Cemiyetler Kanunu’na uygun olarak Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) adıyla bir cemiyet kuruldu. Anadolu ve Trakya’da yer alan tüm bölgesel direniş örgütlerinin A-RMHC’nin şubesi hâline getirilmesine karar verildi. Cemiyetin yönetimi, Mustafa Kemal Paşa başkanlığındaki Heyet-i Temsiliye’ye verildi. Hükûmet yetkileriyle donatılmış olan Heyet-i Temsiliye Şilî olarak İstanbul hükûmetinden bağımsız yeni bir yönetim organı olarak ortaya çıktı.
A-RMHC tüzüğü çeşitli açılardan çok önemli bir belgedir. Tüzük, ülke topraklarının savunulmasıyla ilgili 1. maddesiyle, Misak-ı Milli’nin özünü oluşturuyordu. 3. maddede İslam halifeliğini ve Osmanlı Sultanlığını sürdürmek için toplu savunma ve direnme gereği belirtilerek sarayın iktidarının tartışma konusu olamayacağı
görüntüsü yaratıldı. Sarayın iktidarına karşı açık bir tavır alınması direnişe yönelik toplumsal desteği azaltacağı için Mustafa Kemal Paşa ve çevresi iktidar taleplerini bu aşamada açığa vurmamışlardı. Ancak tüzüğün 4. maddesinde yer alan, Osmanlı Hükûmeti’nin yurdun bir parçasını terk etmek zorunda bırakılması hâlinde,
hükûmetin yerini alacak geçici bir yönetim kurulması kararı, İstanbul’a alternatif yeni bir iktidar odağının ortaya çıktığını gösteriyordu. 16-25 Ağustos 1919 arasında toplanan Alaşehir Kongresi, Ege direnişinin merkezîleşmesinde önemli bir halkaydı. Karakol Cemiyetinin başkanı Kara Vasıf Bey Alaşehir Kongresi’nde umum kumandan olarak seçilmiş, kongre ayrıca direniş hareketinin siyasal koordinasyonunu sağlamak üzere Encümen-i Müdiran adıyla bir yürütme organı kurmuştu. Karakol Cemiyetinin Ege hareketine sızarak iktidar mücadelesinde gittikçe önemli bir rakip hâline gelmesi, Mustafa Kemal Paşa’nın Karakol Cemiyeti’ne karşı duyduğu hoşnutsuzluğu arttırdı. Bu hoşnutsuzluk, her iki hareketin de güçlü bir iktidar talebinin olması, güçlerini aynı bölgesel hareketlere dayandırmaya çalışması ve bu hareketleri kendi liderlikleri altında merkezileştirme gayretlerinden kaynaklanıyordu. Mustafa Kemal Paşa Karakol Cemiyetiyle yürüttüğü iç iktidar mücadelesini kazanmak için, Sivas Kongresi sırasında Karakol Cemiyetine açıkça cephe aldı. Vasıf Bey’e Cemiyetin dağıtıldığını bildirdi. Sivas Kongresi, aynı zamanda Ali Fuat (Cebesoy) Paşa’yı “Umum Kuva-yı Milliye Başkumandanı” olarak atayıp Vasıf Bey’in unvanını yok saydı. Bu tepkilere rağmen Vasıf Bey’in Sivas Kongresi’nde oluşturulan Heyet-i Temsiliye’ye üye seçilmesi Vasıf Bey’in hâlâ önemli gücü olduğunu gösteriyordu. Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920’de İngilizlerin İstanbul’u işgalinin ardından Kara Vasıf Bey ve önde gelen liderlerin tutuklanarak Malta’ya sürgün edilmesiyle ancak son buldu. Yerel örgütlerin A-RMHC’ye bağlanma süreci ancak 1920 yılının ortalarında tamamlanabildi. 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal güçleri tarafından resmen işgal edilmesi ve kent yönetimine el konulması, son Osmanlı Mebusan Meclisinin dağılması ve 23 Nisan 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisinin (TBMM) toplanması, yerel örgütlerin A-RMHC çatısı altında toplanmasını hızlandırdı. TBMM’nin açılmasıyla meclisin tüm üyeleri A-RMHC’nin temsilcisi sayıldılar. Heyet-i Temsiliye’nin yerini ise Büyük Millet Meclisi Başkanlığı aldı. Meclisin açılması Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğine önemli bir meşruiyet sağladı. Son olarak, Kuva-yı Milliye’nin tasfiye edilerek düzenli orduya geçilmesiyle bölgesel direniş örgütlerinin Ankara’nın denetimine girmesi süreci tamamlandı.
Son Osmanlı Mebusan Meclisi ve İstanbul’un İşgali
Mustafa Kemal Paşa’nın, Sivas Kongresi’ni engellemeye çalışan Damat Ferit Paşa hükûmetiyle tüm ilişkilerin kesilmesi yönünde verdiği talimata uyulması sonucu, etki alanı İstanbul ve civarıyla sınırlı kalan hükûmet 1 Ekim 1919’da istifa etti. Yerine kurulan Ali Rıza Paşa hükûmeti Sivas’la yakınlaşmayı sağladı. Hükûmet temsilcileriyle Sivas Heyet-i Temsiliyesi arasında 20 Ekim 1919’da Amasya’da yapılan görüşmeler sonucunda, İstanbul hükûmeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesi’ni tanıdı ve Osmanlı Mebusan Meclisinin toplanması için seçimlerin bir an önce yapılacağını duyurdu. Yapılan seçimlerin ardından son Osmanlı Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplandı. 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-ı Milli, Sivas ve Erzurum Kongreleri’ni esas alan bir metindir. İstanbul’un işgal edilmesi ve meclisin dağılmasının yarattığı en önemli sonuçlarından biri, A-RMHC’nin, tüzüğünün 4. maddesi uyarınca ülke yönetimini üstlenmesidir. Mustafa Kemal Paşa ülkenin yönetimini üstlenecek yeni bir meclisin oluşturulması için yakın çevresi, ordu kumandanları ve bürokrasiyle yaptığı görüşmelerden sonra, 19 Mart 1920’de seçimlerin yapılacağını duyurdu. Seçimlerden sonra, İstanbul Mebusan Meclisinden gelen mebuslarla, yeni seçilen mebuslar 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisinde bir araya geldiler. Birinci Meclis olarak da anılan ilk meclis ve Ankara hükûmeti bundan böyle Milli Mücadele hareketinin tek meşru temsilcisi oldu.
BİRİNCİ MECLİS VE İKTİDAR-MUHALEFET İLİŞKİLERİ
TBMM’nin Kuruluşu ve Rejimin Temelleri
23 Nisan 1920’de ilk toplantısını yapan Birinci Meclis, 6 Nisan 1923’te dağılana kadar Milli Mücadele sürecinin askerî ve siyasal yönlerini başarıyla yönetti ve yeni rejimin temellerini attı.24 Nisan’da ise Mustafa Kemal Paşa Meclis Reisi seçildi. Mustafa Kemal Paşa’nın hükûmet kurulmasına yönelik önergesi yeni idarenin nitelikleri hakkında önemli ipuçları taşır. Önerge, yasama ve yürütme yetkilerinin meclisin elinde toplandığı, meclis üstünlüğüne ve kuvvetler birliği esasına dayalı bir yönetim tarzı teklif ediyordu. 29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMM’nin meşruiyetine karşı koyanların vatan haini sayılacağı ve mahkemelerin bu yönde vereceği kararların kesin olduğu hükme bağlandı. Bu kararların infazı TBMM’nin onayına bağlı olacaktı. Böylece meclise yasama ve yürütme yetkisinin yanı sıra yargı yetkisi verilmiş oldu. 2 Mayıs 1920’de İcra Vekillerinin Seçim Şekline Dair Kanun’la hükûmetin kuruluş şekli ve kurulacak bakanlıklar belirlendi. 7 Haziran 1920’de kabul edilen bir kanunla, İstanbul’un işgal edildiği 16 Mart 1920’den itibaren TBMM’nin onayı dışında İstanbul hükûmeti tarafından yapılmış bütün antlaşmalar ve icraat geçersiz sayıldı. TBMM böylece kendisini yasama ve yürütme erkine sahip tek meşru siyasal organ olarak tanımladı. 5 Eylül 1920 tarihli Nisab-ı Müzakere Kanunu, meclis üye sayısındaki belirsizliği giderdi. 11 Eylül l920’de, “Firariler Hakkında Kanun”la İstiklal Mahkemeleri’ni kurdu. Meclisin seçeceği üç mebustan oluşan bu mahkemelerin kararları kesindi. TBMM’nin en önemli yasama faaliyetlerinden biri, hiç kuşkusuz Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’dur. 20 Ocak 1921’de kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, rejimin temellerini halk egemenliği ve meclis üstünlüğü üzerinden tanımlayan ilk anayasadır. 1921 Anayasası’nın ilk üç maddesi rejimin temel niteliklerini belirler. 1. Madde egemenliğin kayıtsız şartsız millette olduğu ilkesini kabul eder. 2. madde, TBMM’nin milletin tek ve gerçek temsilcisi olduğunu ve yasama, yürütme kuvvetlerinin TBMM’de toplandığını belirtir. 3. maddeye göre Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükûmeti ‘Büyük Millet Meclisi hükûmeti’ unvanını taşır. 1921 Anayasası’nın 9. maddesi TBMM başkanına, meclis adına imza koyma ve yürütme organı olan Heyet-i Vekile’nin kararlarını onaylama yetkisi veriyordu.
Sevr Antlaşması ve Londra Konferansı
10 Ağustos 1920’de İstanbul hükûmeti ile İtilaf Devletleri arasında imzalanan Sevr Antlaşması Osmanlı Devleti açısından çok ağır koşullar içeriyordu. Osmanlı Devleti’ne sadece Orta Anadolu’nun küçük bir bölümünü bırakan bu antlaşma, imparatorluğun kalan topraklarını İngiltere, Fransa ve Yunanistan arasında paylaştırıyordu. Antlaşma, aynı zamanda Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’nun büyük bir bölümünde bağımsız bir Ermenistan devletinin, Doğu Anadolu’da ise özerk bir Kürdistan’ın kurulmasını öngörüyordu. Sevr Antlaşması Osmanlı hükûmeti tarafından imzalanmasına karşın, 16 Mart 1920’den itibaren İstanbul’un yapmış olduğu bütün antlaşmaları geçersiz sayan Kanun uyarınca Ankara hükûmeti tarafından geçersiz sayıldı.Damat Ferit Paşa hükûmetinin 17 Ekim 1920’de istifa etmesi üzerine yeni hükûmet Ankara ile iş birliği içinde çalışan Tevfik Paşa tarafından kuruldu. 21 Şubat- 11 Mart 1921 tarihleri arasında gerçekleşen Londra Konferansı’nda TBMM hükûmetini Dışişleri Bakanı Bekir Sami (Kunduh) Bey ile İstanbul hükûmetini Tevfik Paşa temsil etti. Konferansta Tevfik Paşa, Türk milletinin temsil hakkının TBMM temsilcisi Bekir Sami Bey’de olduğunu söyleyerek görüşmeleri sadece izledi.
A-RMH Grubu’nun Kuruluşu ve Muhalefet
Birinci Meclisteki Gruplar: 1920-1921 yılları arasında meclisteki önde gelen gruplar arasında Tesanüt Grubu, İstiklal Grubu, Müdafaa-i Hukuk Zümresi, Halk Zümresi, Islahat Grubu sayılabilir. Ayrıca 1920’nin son aylarında Türkiye Komünist Fırkası ve Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası adlı iki de sol parti kurulmuştu. Bu örgütlerin tümü, 1921 ilkbaharına gelindiğinde dağılmış oldular.Mustafa Kemal Paşa da kendisine yakın mebuslardan oluşacak bir grupla meclis çoğunluğunu örgütlü bir yapı içine sokmayı istiyordu. Bu amaçla 10 Mayıs 1921’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (ARMH Grubu) kurdu. Grubun programı Misak-ı Milli’nin sağlanması ve devlet teşkilatının anayasa uyarınca adım adım kurulmasını içeren iki maddeden oluşuyordu. Tartışmaların bir kısmı yasama ile yürütme, bir başka değişle meclis ile Heyet-i Vekile arasındaki dengelerle ilgiliydi. Bir başka tartışma konusu da Heyet-i Vekile üyelerinin seçimiyle ilgiliydi. 4 Kasım 1920’de yapılan bir kanunla meclisin vekilleri meclis üyeleri arasından doğrudan seçmesi yerine, meclis başkanının göstereceği adaylar arasından seçmesi (aday gösterme) yöntemine geçilmişti. Bu değişikliğin temelinde Mustafa Kemal Paşa’nın birlikte çalışmayı istemediği kişilerin meclis tarafından hükûmete vekil olarak seçilmesini istememesi yatıyordu. Muhalişerle A-RMH Grubu arasında en sert tartışma konularından biri de Başkumandanlık Kanunu’na ilişkindi. 10 Temmuz 1921’da Yunan ordusunun ilerlemesiyle başlayan Kütahya-Eskişehir Muharebeleri’nde Türk ordusu büyük kayıplar vererek Sakarya’nın doğusuna çekilmişti. Kritik askerî durum nedeniyle, 5 Ağustos 1921’de Başkumandanlık Kanunu kabul edildi. Kanun uyarınca Mustafa Kemal Paşa, TBMM’nin tüm yetkilerini üç aylık bir süre için kullanma hakkı gibi olağanüstü bir yetkiyle donatılarak Başkumandanlığa getirildi. Bu kanunla Başkumandan’ın emirleri kanun niteliği taşıyacaktı. Mustafa Kemal Paşa başkumandanlık yetkileriyle donanmış olarak Sakarya Savaşı’nı zaferle sonuçlandırdı. Ancak Başkumandanlık Kanunu’na ilişkin hoşnutsuzluklar ilerleyen aylarda giderek arttı. Muhalişerin itirazlarına ve engellemelerine rağmen Kanun, Mustafa Kemal Paşa’nın müdahalesiyle 6 Mayıs 1922’de bir kez daha uzatıldı. Başkumandanlık yetkilerinin tartışıldığı bir başka konu da İstiklal Mahkemelerioldu.
İkinci Grup’un Kuruluşu, Programı ve Faaliyetleri
Mustafa Kemal Paşa’nın elinde olağanüstü yetkilerin toplanması karşısında meclis üstünlüğünü savunan bu grup, 1922 Temmuz’unda, İkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu adı altında örgütlendiler. A-RMH Grubu’yla aynı adı paylaştığı için iki grubu birbirinden ayırmak üzere A-RMH Grubu’na Birinci Grup, muhalişerim kurduğu gruba ise İkinci Grup denir. İkinci Grup’un kuruluşunu hızlandıran bir diğer etmen de Birinci Grup’tan bazı mebusların, meclis çoğunluğunu denetim altına almak ve böylece önemli meseleleri meclisten geçirebilmek için, Selamet-i Umumiye Komitesi adıyla gizli örgüt kurmalarıydı İkinci Grup’un ilk programı 16 Temmuz 1922’de açıklandı. Programın 1. Maddesi Misak-ı Milli çerçevesinde millî birlik ve bağımsızlığa ulaşılması amacını içerir. İkinci Grup’un ilk programı 16 Temmuz 1922’de açıklandı. Programın 1. Maddesi Misak-ı Milli çerçevesinde millî birlik ve bağımsızlığa ulaşılması amacını içerir. 2. madde ise mevcut kanunların millî egemenlik ilkesine göre değiştirilmesi ve düzeltilmesini öngörür. 3. madde ise Grup’un temel hak ve özgürlükler konusundaki hassasiyetini yansıtır. İkinci Grup bu temel ilkeler çerçevesinde programını genişletti. Bu program büyük ölçüde İkinci Grup kurulmadan önce muhalif milletvekillerinin mecliste eleştirdikleri temel konuları yansıtıyordu. Programın ilk maddesi, genel hukukun esas hükümlerine ve millî egemenliğe aykırı yetki, ayrıcalık, kuruluş ve icraatın yürürlükten kaldırılması amacını esas alıyordu. Diğer maddelerde ise Başkumandanlık Kanunu, İstiklal Mahkemeleri Kanunu ve vekil seçimlerinde aday gösterilmesine ilişkin kanunun millî egemenliğe aykırı sayılarak kaldırılması öngörülüyordu. Programda ayrıca, Heyet-i Vekile’nin görev ve sorumluluklarının belirlenerek, yetki alanına girmeyen konularda, meclisin bilgisi dışında icraatta bulunmaması ve yeni İstiklal Mahkemeleri’nin kanuni sınırlar içinde hareket etmesine yer verildi.
Programda Heyet-i Vekile Başkanlığı ile Meclis Başkanlığı’nın birbirinden ayrılması gereği de yer aldı. Buradaki amaç, kuvvetler ayrımı ilkesine dayanarak herhangi bir kişinin şahsında yetki toplulaşmasını önlemekti. Programın son maddesi ise Meclis Başkanlık Divanı’nın tarafsızlığına ilişkindi. İkinci Grup, programı ve ilkeleri doğrultusunda mecliste verdiği mücadelenin sonuçlarını Büyük Taarruz’un hemen öncesinde aldı. 8 Temmuz 1922’de, vekil seçimlerinde aday gösterme yöntemi yürürlükten kaldırıldı ve meclisin ilk günlerinde uygulanan doğrudan vekil seçimi yöntemine dönüldü. Heyet-i Vekile Reisi’nin meclis tarafından seçilmesi benimsenerek kuvvetler ayrılığına doğru önemli bir adım atıldı. 20 Temmuz 1922’de, Başkumandanlık Kanunu’nun, Başkumandan’a olağanüstü yetkiler veren ikinci maddesi yürürlükten kaldırıldı. Buna karşılık, Mustafa Kemal Paşa’nın Başkumandanlık unvanı oy birliğiyle süresiz uzatıldı. Aynı düzenlemeyle Başkumandanlık emriyle kurulan ve meclis denetiminin dışında kalan İstiklal Mahkemeleri’nin görevi son buldu. İkinci Grup’un çabaları sonucunda, 31 Temmuz 1922’de İstiklal Mahakimi Kanunu kabul edildi. Bu kanunla yeni kurulacak İstiklal Mahkemeleri üzerinde meclis denetimi sağlandı.
LOZAN BARIŞ GÖRÜŞMELERİ VE 1923 SEÇİMLERİ
Saltanatın Kaldırılması ve Lozan Barış Antlaşması
Türk ordusunun işgallere son veren kesin askerî zaferi 26 Ağustos 1922’de başlayan Başkumandanlık Meydan Savaşı’yla geldi. Batı Anadolu’yu Yunan işgalinden adım adım kurtaran Türk ordusu 9 Eylül’de İzmir’e girdi. 18 Eylül’de Batı Anadolu’daki son Yunan askerleri Erdek’ten çekildi. Türk birlikleri 24 Eylül’de Çanakkale Boğazı’ndaki İngiliz işgal güçlerinin üzerine yürüdü. İngiliz askerlerinin Türk birliklerine karşı koymaması üzerine ateşkes koşullarının konuşulması için diplomatik girişimler başladı. TBMM hükûmeti adına İsmet (İnönü) Paşa’nın başında olduğu Türkiye heyeti Mudanya’da, Fransa, İngiltere ve İtalya temsilcileriyle ateşkes koşullarını görüşmek üzere bir araya geldiler. 11 Ekim 1922’de Mudanya’da ateşkes antlaşması imzalandı. Görüşmeler sırasında Türkiye, Yunanistan ve İtilaf Devletleri arasında kalıcı barışı sağlamak üzere, İsviçre’nin Lozan kentinde bir konferans düzenlenmesi de kararlaştı Lozan Görüşmelerine Katılan Devletler: Konferansa İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Sırp-Hırvat-Sloven devleti katıldı. Rusya ve Bulgaristan ise
görüşmelerde kendilerini doğrudan ilgilendiren konularla ilgili temsil edildiler. ABD de görüşmelere gözlemci statüsünde katıldı. Konferansta Türkiye ile Yunanistan arasındaki sorunların yanı sıra İtilaf Devletleri ile Türkiye arasında Birinci Dünya Savaşı’nı sona erdirecek kararlar alınacaktı. Ancak konferansa TBMM Hükûmeti’nin yanı sıra İstanbul Hükûmeti’nin de çağrılması üzerine Saltanatın kaldırılması gündeme geldi. saltanat 1 Kasım 1922’de oy birliğiyle kaldırılarak Osmanlı Devleti hukuken sona erdirildi. Saltanatın kaldırılması Cumhuriyete geçiş sürecinde çok önemli bir adımdı. 4 Kasım’da son Osmanlı hükûmetinin başında bulunan Tevfik Paşa’nın istifa etmesiyle İstanbul’da TBMM hükûmeti dönemi başladı. Padişah Vahdettin’in İngilizlere sığınarak 17 Kasım’da yurt dışına çıkmasıyla TBMM 18 Kasım’da Abdülmecit Efendi’yi yeni halife seçti. Görüşmelerde anlaşma sağlanan maddelere göre Batı Anadolu kıyılarındaki adalar askerden arındırılacak, Gökçeada ve Bozcaada Türkiye’ye, 12 ada ise İtalya’ya bırakılacaktı. Türkiye’nin Doğu Trakya sınırı Meriç Irmağı olarak belirlendi. Anlaşmaya varılan en önemli maddelerden biri de Türk-Yunan nüfus mübadelesiydi. Buna göre Türkiye’de yaşayan Rumlarla Yunanistan’da yaşayan Türkler, İstanbul’da yaşayan Rumlarla Batı Trakya’da yaşayan Türkler hariç tutulmak kaydıyla mübadele edilecekti. Boğazların statüsü de varılan anlaşmayla netleşti. Buna göre İstanbul ve Çanakkale Boğazlarında kıyıdan başlayarak 15 km’lik bir şerit askerden arındırılacaktı. Boğazlar bütün yabancı gemilerin serbest geçişine açık olmakla beraber savaş gemileri için bazı tonaj sınırlamaları getirilecekti. Yabancı gemilerin Boğazlardan geçişini düzenlemek üzere Türkiye’nin başkanlığında ve anlaşmaya taraf ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir komisyon kurulacaktı. Görüşmeler, Osmanlı borçları, Türk-Yunan sınırı, Boğazlar, Musul, azınlıklar ve kapitülasyonlar gibi önemli konularda anlaşma sağlanamayınca, 4 Şubat 1923’te kesildi. 23 Nisan 1923’te Lozan’da yeniden başlayan görüşmelerde bir dizi anlaşmazlık konusu sonuca bağlandı. Türk heyetinin kararlılığı sayesinde kapitülasyonlar kaldırıldı. Türkiye ile İtalya arasındaki anlaşmazlık, Türkiye’ye kabotaj hakkının tanınmasıyla giderildi. Azınlıklar konusunda, Türkiye’de yaşayan Müslüman olmayan azınlıkların dinsel ve kültürel haklarının güvenceye alınmasına karar verildi. Türkiye, Yunanistan’dan talep ettiği tazminattan vazgeçti. Buna karşılık Yunanistan Karaağaç’ı Türkiye’ye tazminat olarak verdi. Konferans, Musul ve Osmanlı borçlarının ödenmesi sorunlarının çözümü ileri bir tarihe ertelenerek, 24 Temmuz 1923’te sona erdi. 11 Ağustos 1923’te onaylandı. Antlaşmanın onaylanmasından kısa bir süre sonra İtilaf Devletleri birliklerini çekerek İstanbul ve Boğazları (Lozan Boğazlar Sözleşmesi ile) 6 Ekim’de Türk kuvvetlerine bıraktı.
Halk Fırkası’nın Kuruluş Hazırlıkları
Halk Fırkası’nın kuruluşu Dokuz Umde’nin yayımlanmasından yaklaşık beş ay sonra 23 Ekim 1923’te gerçekleşti.
Seçimler ve Muhalefetin Tasfiyesi
Meclisin 1 Nisan 1923 tarihli oturumunda, yeni seçimlerle meclisin yenilenmesine karar verildi. Meclisin seçime gideceği karara bağlanınca yeni bir seçim kanunu düzenlendi. Yapılan yeni düzenlemeler arasında, seçmen yaşının 25’ten 18’e indirilmesi ve oy verebilmek için vergi ödeme koşulunun kaldırılması yer aldı. Birinci Meclis 6 Nisan 1923’te son toplantısını yaparak dağıldı. Birinci Grup, adaylarını belirlemek üzere Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlığında çalışmalarına başladı. İkinci Grup ise seçime katılmama kararı aldı. Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda yapılan bir değişiklikle İttihatçıların kendi adlarına seçime katılmaları engellendi. Bu koşullar altında seçime yalnızca Birinci Grup örgütlü bir güç olarak katıldı. Seçim merkezden belirlenen Birinci Grup adaylarının başarısıyla sonuçlandı. İkinci Grup üyeleri seçime katılmadıkları için hiçbiri yeni meclise giremedi. 11 Ağustos’ta ilk toplantısını yapan meclis büyük ölçüde Mustafa Kemal Paşa’nın denetiminde seçilen milletvekilleriyle çalışmalarını 1927’ye kadar sürdürdü.
ÜNİTE=2
Tek Partili Dönem (1923-1946)
ATATÜRK DÖNEMİNDEKİ SİYASAL GELİŞMELER
Halk Fırkasının Kuruluşu
Birinci Meclis döneminin sonlarına doğru 7 Aralık 1922’de Mustafa Kemal Paşa, Ankara basınına verdiği bir demeçte, barış sağlanınca, halkçılığa dayanan ve Halk Fırkası adını taşıyacak bir siyasi parti kurma kararında olduğunu açıklamıştır. Mustafa Kemal Paşa seçimden sonra kuracağı Halk Fırkasının dayandığı anlayışı 16-17 Ocak 1923’te İzmit’te İstanbul basınının temsilcileriyle yaptığı görüşme sırasında açıkça ifade etmiştir: Mustafa Kemal Paşa, 19 Ocak’ta İzmit’te halkla doğrudan yaptığı görüşmede, ülkedeki sınırfları tek tek ele alarak Halk Fırkasının kuruluşuna temel oluşturan bu anlayışı daha ayrıntılı olarak ifade etmiştir. Bu konuşmasında ortaya koyduğu görüşler ve izlediği mantık zinciri şöyle özetlenebilir:
1. Parti iktisat amacına dayanarak kurulur, aksi menfaat, çapulcu partisidir.
2. Kurulacak parti bütün milletin çıkarını temsil edecektir.
3. Toplumun çoğunluğunu halkın içinde olan köylüler oluşturur ve parti onların çıkarını gözetecektir. Bunların karşısında olduğu düşünülebilecek olan çiftlik ve arazi sahiplerinin sayısı azdır ve onların çiftliklerini imha edip arazisini bölmek yerine, köylünün toprakların genişletilmesi daha doğrudur.
4. Köylünün çıkarı savunulursa sanayiyle uğraşanlarınki ihlal edilmiş olmaz çünkü bunlar birbirlerine lazımdır ve onların da hakkını vermek gerekir.
5. Kasabalardaki orta tüccar da köylü ve halka gereklidir. İmha edilemez, zarara uğratılamaz. Daha çok zenginleştirmelidir.
6. Büyük tüccar ve büyük sermaye sahiplerinin sayıları çok azdır. Bunlara hücum etmenin gereği yoktur. Bunlar daha çok zengin edilmelidir ki banka, fabrika, şimendifer, şirket, sanayi kurumları yaparak ülkeyi yabancı sermayeye muhtaç olmaktan kurtarsınlar.
7. İşçilerin de sayısı çok azdır, kendi partilerini kursalar bu parti güçsüz olacaktır ve kendi başına çıkarlarını koruması imkânsızdır. İşçinin köylüden farkı yoktur ve ülke için gereklidir. Özellikle ileride sanayi kuruluşlarının sayısı artınca oralarda bunlar çalışacaklardır.
8. Ülkede bunlardan başka sınıf yoktur. Ulema ve aydınlar kendi çıkarını düşünen bir sınıf olamaz. Kendi partisini kurup mecliste kendi çıkarı için temsil etmeye kalkışsalar, çıkarlarını koruyamazlar. Onların görevi halkı aydınlatmaktır.
9. O hâlde kapsayıcı bir Halk Fırkası olmalıdır ve bu parti birbirinin yardımcısı ve koruyucusu olan tüm halkın çıkarını gözetmelidir. partinin ilkelerini oluşturan Dokuz Umde bildirisi yayımlandı.
Halk Fırkası adaylarının mutlak zaferiyle sonuçlanan 1923 seçimlerinden sonra 9 Eylül 1923’te partinin tüzüğü kabul edildi, 11 Eylül’de Mustafa Kemal Paşa partinin genel başkanlığına seçildi. Dokuz Umde: Birinci ilkede ulusal egemenliğe bağlılık, ikinci ilkede saltanatın kaldırılması kararının değiştirilemeyeceği, üçüncü ilkede iç güvenlik ve asayişin sağlanması, dördüncü ilkede mahkemelerin hızlı işlemesi, beşinci ilkede alınacak ekonomik ve toplumsal önlemler, altıncı ilkede zorunlu askerlik süresinin kısaltılması, yedinci ilkede yedek subaylara, malul gazilere, emekli, dul ve yetimlere yardım edilmesi, sekizinci ilkede bürokrasinin düzeltilmesi ve dokuzuncu ilkede bayındırlık işleri için ortaklıklar kurulması vurgulandı.
Cumhuriyetin İlanı
Özellikle 1921 Anayasası’nın egemenliği kayıtsız şartsız millete veren birinci maddesi, adını açıkça telaffuz etmese de cumhuriyetin habercisiydi. Birinci Meclis, 16 Nisan 1923’te son toplantısını yaparak tarihe karışırken cumhuriyeti resmen ilan etme görevini ilk kez 11 Ağustos 1923’te bir araya gelen ikinci meclis üstlendi.
Mustafa Kemal Paşa, 22 Eylül 1923’te Wiener Neue Freie Presse muhabirine bir demeç vererek cumhuriyet kelimesini ilk defa kamuoyu önünde açıkça dile getirdi. 29 Ekim’de Halk Fırkası Meclis grubu toplanarak Mustafa Kemal Paşa Anayasa’nın birinci maddesinde yapılan değişiklikle Türkiye devletinin yönetim biçiminin cumhuriyet olduğu vurgulandı. İkinci maddede yapılan değişiklikteyse Türkiye Devleti’nin dininin İslam, resmî dilinin Türkçe olduğu belirtildi. Aynı gün yani 29 Ekim 1923 tarihinde yapılan oylama sonucunda Mustafa Kemal Paşa, toplantıda hazır bulunan 158 milletvekilinin oy birliğiyle Cumhurbaşkanı seçildi.
Halifeliğin Kaldırılması
1 Kasım 1922’de TBMM kararıyla Osmanlı padişahlarının öteden beri ellerinde bulundurdukları saltanat ve halifelik makamları birbirinden ayrılmış ve saltanat kaldırılmıştı. Bu kararın ardından meclis, 18 Kasım 1922’de, Şehzade Abdülmecid Efendi’yi halife seçmişti. Abdülmecid Efendi’nin siyasi yetkilere sahip olmadan elinde bulundurduğu halifeliği 16 ay kadar sürdü ve 3 Mart 1924’te halifelik makamı da kaldırıldı.20 Nisan 1924’te de yeni anayasa kabul edildi. Anayasa’da, 1921 Anayasası’nda olduğu gibi egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu belirtilmiş (madde 3) ve egemenliği millet adına kullanma hakkı milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM’ye verilmiştir (madde 4). Yine, yasama organının üstünlüğüne dayanan bir sistem kurulmuş ve kuvvetler birliği ilkesinden hareket ederek yasamanın yanı sıra yürütme gücü de TBMM’ye verilmiştir (Madde 5) Bununla birlikte yedinci maddede meclisin yürütme erkini kendi seçtiği cumhurbaşkanı ve onun atayacağı bir bakanlar kurulu eliyle kullanacağının belirtilmesi, yeni sistemde, 1921 Anayasası’ndaki katı güçler birliği ilkesinin belli ölçüde yumuşatıldığının göstergesidir.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Kuruluşu
17 Kasım’da Kazım (Karabekir) Paşa’nın başkanlığını, Rauf (Orbay) ve Adnan (Adıvar) Beylerin ikinci başkanlığını, Ali Fuat Paşa’nın genel sekreterliğini yaptığı TpCF kuruldu. Partiye Halk Fırkasından istifa eden 28 milletvekili ile Gümüşhane’den bağımsız seçilen Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey olmak üzere toplam 29 milletvekili katıldı.halk hâkimiyeti (demokrasi), hürriyetperverlik (liberalizm), umumi hürriyetler (genel özgürlükler) kavramlarına özel önem verilmiştir. TpCF kurulduktan 3 gün sonra Başvekil İsmet Paşa sıkıyönetim ilanını istedi. CHF grubu bu öneriyi reddedince İsmet Paşa, 21 Kasım’da hükûmetin istifasını açıkladı. Ertesi gün, yeni kabineyi, İsmet Paşa’ya göre daha ılımlı bir kişiliğe sahip olan ve muhtemelen CHF’den kopuşları durdurması beklenen Fethi (Okyar) Bey kurdu. Önceki hükûmetten sadece üç bakanın dâhil olduğu bu hükûmet, TpCF mensuplarının da desteğiyle meclisten oy birliğiyle güvenoyu aldı. Fethi Bey’in
hükûmeti topu topu üç buçuk ay yaşadı ama bu süre içinde CHF içindeki çalkantılar sona erdi.
Şeyh Sait Ayaklanması ve Takrir-i Sükûn Kanunu
13 Şubat 1925’te, günümüzde Bingöl’e bağlı bir ilçe olan Genç’in Piran köyünde patlayan silahlar hem Doğu Anadolu’da geniş çaplı bir ayaklanmayı başlattı hem de Türkiye’nin siyasal yaşamında radikal dönüşümlere yol açtı. Şeyh Sait Ayaklanması olarak bilinen bu ayaklanma, eşkıya oldukları gerekçesiyle haklarında tutuklama kararı bulunan on kişinin jandarmaya teslim olmayıp, ateşle karşılık vermeleriyle başladı.Şeyh Sait’e bağlı kuvvetler, 17 Şubat’ta Genç vilayetinin merkez kazası olan Darahini’yi basarak vali ve diğer yetkilileri tutukladılar. Şeyh Sait, halkı İslam adına dinsel kökenli bir ayaklanmaya çağıran bir bildiri de yayımladı. Bazı aşiretlerin desteğini de alan Şeyh Sait, kısa sürede Genç, Maden, Siverek ve Ergani’yi ele geçirip Diyarbakır’a yürüdü. Bir başka grup da Varto’yu alıp Muş’a yöneldi. Bu gelişmeler üzerine hükûmet, 21 Şubat’ta Doğu illerinde sıkıyönetim ilan etti. Ama ayaklanmayı bastırmakla görevli ordu birlikleri 23 Şubat’ta ayaklanmacılar
karşısında gerileyerek Diyarbakır’a çekildi. Bir gün sonra da Elazığ ayaklanmacıların eline geçti. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa, Mart başında, Başbakan Fethi (Okyar) Bey’in istifasını istedi. Hükûmetin istifa etmesi üzerine, 3 Mart’ta başbakanlık görevi İsmet (İnönü) Paşa’ya verildi. 4 Mart’ta 23 red, 1 çekimsere karşılık 153 oyla meclisten güvenoyu alan hükûmet, aynı gün Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarttı. Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak atılan ilk önemli adımlardan biri muhalif gazetelerin kapatılması olmuştur. Kanun’un çıkmasından iki gün sonra 6 Mart’ta İstanbul’da çıkan Tevhid-i Efkâr, İstiklal, Son Telgraf, Aydınlık, Sebilürreşat ve Orak Çekiç gazeteleri kapatılmış, bu gazeteleri 16 Nisan’da kapatılan Tanin izlemiştir. ordu birlikleri 26 Mart’ta ayaklanmacılara karşı toplu saldırıya geçti. Bu saldırıyla birlikte üstünlük hükûmet güçlerinin eline geçti. Nisan ayı ortalarında Şeyh Sait, Varto yakınlarında, ayaklanmacıların öteki önderlerinden Şeyh Şerif de Palu’da teslim alındı. Önderleri yakalanmasına karşın ayaklanmacılar bir süre daha direndiler ve nihayet Mayıs sonunda ayaklanma tamamen bastırıldı. Ayaklanmanın baş sorumlusu Şeyh Sait ile adamları Diyarbakır’da görev yapan Şark İstiklal Mahkemesi’nde yapılan yargılanması sonucunda, 28 Haziran’da ölüm cezasına çarptırıldı. Cezalar bir gün sonra yerine getirildi. Döneme damgasını vuran Takrir-i Sükûn Kanunu 4 yıl boyunca yürürlükte kalacak, ihtiyaç kalmayınca 1929’da yürürlükten kalkacaktır.
Şark İstiklal Mahkemesi: TpCF’nin Kapatılması ve Gazeteciler Davası
Şark İstiklal Mahkemesi, ayaklanmayı dolaylı olarak kışkırttığı gerekçesiyle, TpCF’nin katib-i mesulü emekli Yarbay Fethi Bey hakkında da dava açtı. Dava sonucunda Fethi Bey, 5 yıl hapse mahkûm edilirken mahkeme, bu davaya dayanarak, 25 Mayıs’ta, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının mahkemenin görev bölgesi içindeki bütün şubelerini kapatma kararı aldı Ankara İstiklal Mahkemesinin de baktığı bazı davalarda bu parti ile ayaklanma arasında ilişki kurulması, hükûmetin, 3 Haziran’da, Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak, TpCF’yi tamamen kapamasına olanak verdi. Şark İstiklal Mahkemesi 7 Haziran’da bir ara karar alarak tutum ve yazılarıyla ayaklanmayı dolaylı olarak kışkırttıkları gerekçesiyle ülkenin önde gelen bazı gazetecileri hakkında da tutuklama kararı aldı ve tutuklanan gazeteciler davalarının görülmesi için Elazığ’a gönderildiler. TpCF’nin, Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak kapatılması ve muhalif basının aynı Yasa’nın verdiği yetkilerle tamamen susturulmasıyla Türkiye’de çok partili hayat oldukça uzun sürecek bir kesintiye uğradı. 1925 ve 1926 yıllarında da faaliyetini sürdüren Şark İstiklal Mahkemesinin çalışmalarına 7 Mart 1927’de son verildi.
İzmir Suikastı ve Muhalefetin Sonu
1926 yılının Haziran ayı ortalarında Türkiye müthiş bir haberle çalkalandı: Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’ya, İzmir’de suikast düzenlemeyi planlanan bir çete ortaya çıkartılmış ve çete üyelerinden birinin yaptığı ihbar sonucunda sorumlular tutuklanmıştı. Suikastı planlayan çete, eski Lazistan Mebusu Ziya Hurşit’in yönlendirdiği Çopur Hilmi, Laz İsmail, Gürcü Yusuf, Sarı Efe Edip ve Giritli Şevki adlı bir grup kiralık katilden oluşuyordu. 15 Haziran’da İzmir’e gelecek ve suikast Kemeraltı semtinde gerçekleştirilecekti. Ama 14 Haziran’da Bursa’ya varan Mustafa Kemal Paşa İzmir’e gelişini beklenmedik bir biçimde bir gün erteledi. 16 Haziran’da İzmir’e gelen Mustafa Kemal Paşa halkın sevgi gösterisiyle karşılandı ve halka hitap ederek şu ünlü sözlerini söyledi: “Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır ve Türk milleti emniyet ve saadetini zâmin prensiplerle medeniyet yolunda tereddütsüz
yürüyecektir”. Hükûmet, Ankara İstiklal Mahkemesini suikastın sorumlularını yargılamakla görevlendirdi. Mahkeme heyetine göre, içinde eski İttihatçıların, birinci meclisteki eski İkinci Grup üyelerinin ve kapatılan TpCF yönetici ve mensuplarının yer aldığı geniş bir muhalefet cephesi bir hükûmet darbesi hazırlığı içindeydi ve suikastın ardından bu darbe gerçekleştirilecekti. Bu bakış açısı tutuklanan ve haklarında dava açılan kişilerin geniş bir yelpaze oluşturmasına yol açtı Yargılanan kişiler dört grupta toplanıyordu:
1. Suikast planı içinde doğrudan sorumluluğu bulunan çete üyeleri
2. Suikastı düzenleyenlerle ilişkisi olan ve olmayan eski TpCF mensupları
3. Eski İkinci Grubun önde gelen üyeleri
4. Eski İttihat ve Terakki Cemiyetinin önde gelenleri.
Cumhuriyet Halk Fırkası’nın İkinci Kurultayı ve Nutuk
1927 seçimlerinden hemen sonra 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Cumhuriyet Halk Fırkası İkinci Büyük Kurultayı Ankara’da toplandı. Kurultay’da partinin ilkelerini sistemleştiren, bu ilkelerin değiştirilemeyeceğini belirten ve Mustafa Kemal Paşa’yı değişmez genel başkanlığa getiren yeni bir nizamnamesi kabul edildi. Nizamnamenin ilk maddesinde CHF Cemiyetler Kanunu’na dayanarak kurulmuş cumhuriyetçi, halkçı ve milliyetçi siyasi bir cemiyet olarak tanımlandı. Üçüncü madde de partinin devlet ve millet işlerinde din ile dünyayı tamamen birbirinden ayırmayı en önemli esaslardan saydığı vurgulanarak, kelime olarak telaffuz edilmemekle birlikte laiklik ilkesi de getirildi. Nizamnameye bu ilkelerin değiştirilemeyeceğine dair bir hüküm de kondu. Kongre sonrasında yayımlanan genel başkanlık bildirisinde de partinin cumhuriyetçi, laik, halkçı ve milliyetçi bir cemiyet olduğu belirtildi. Böylece 1923 Nizamnamesi’nde yer alan halkçılık ve milliyetçilik ilkelerine 1927’de cumhuriyetçilik ve laiklik ilkeleri de eklenmiş oldu. Partinin öteki iki ilkesi devletçilik ve inkılapçılık ise 1931’de benimsenen parti programında yer alacaktır. Kurultay’da ayrıca Mustafa Kemal Paşa Millî Mücadele dönemiyle Cumhuriyet’in ilk yıllarını ayrıntılı olarak değerlendiren uzun bir söylev verdi. Mustafa Kemal Paşa, uzun zaman üzerinde çalışarak hazırladığı bu ünlü nutkunu, günde ortalama 6 saatin üzerinde kürsüde kalmak suretiyle, 6 günde ve toplam 36,5 saatte tamamladı. Okunduktan sonra kitap olarak basılan ve yabancı dillere de çevrilen bu Nutuk o günden bu yana Türkiye’nin siyasal tarihinin en önemli belgelerinden biri olarak kabul edilir. Mustafa Kemal Paşa, Nutuk boyunca amacının “devrimimizin incelenmesinde tarihe kolaylık sağlamak” olduğunu sık sık tekrarlamıştır. Bu da Mustafa Kemal Paşa’nın Nutuk’u söz konusu dönemi inceleyecek olanların yararlanacağı temel bir kaynak kitap olarak tasarladığını açıkça göstermektedir Nutuk, Mustafa Kemal Paşa’nın “1919 yılı Mayısının 19’uncu günü Samsun’a çıktım” sözleriyle başlar. Mustafa Kemal Paşa, daha sonra, çeşitli komutanlarla yaptığı yazışmaları, Amasya Tamimi’ni, Erzurum ve Sivas Kongrelerini, Heyet-i Temsiliye’nin çalışmalarını, Anadolu’daki ayaklanmaları, İstanbul’daki Meclis-i Mebusan’ın açılmasını, Misak-ı Milli’nin benimsenmesini, İstanbul’un işgalini, Ankara’daki TBMM’nin açılmasını, Ankara-İstanbul ilişkilerini, Kurtuluş Savaşı ile askerî ve siyasal örgütlenmenin aşamalarını, meclisteki çatışmaları, uluslararası konferans ve antlaşmaları, saltanatın kaldırılmasını, ikinci meclisin toplanmasını, cumhuriyetin ilanını ve hilafetin kaldırılmasını kronolojik bir sıra içinde ayrıntılı olarak anlatır. Mustafa Kemal Paşa, Nutuk boyunca Kurtuluş Savaşı’nın ve Türk devriminin ne kadar zor koşullar altında ve ne büyük engeller karşısında başarıya ulaştırıldığını belgelere dayanarak gösterir. Mustafa Kemal Paşa’nın sözleriyle Nutuk, “milli hayatı hitam bulmuş farz edilen büyük bir milletin istiklalini nasıl kazandığını ve ilim ve fennin en son esaslarına müstenit, milli ve asri bir devleti nasıl kurduğunu” anlatır. Türkiye’nin en sancılı günlerinin dönemin en sorumlu kişinin ağzından anlatımı olan Nutuk “Türk Gençliğine Hitabe” ile sona erer.
Tek Parti Yönetiminde Geçici Yumuşama: Serbest
Cumhuriyet Fırkasının Kuruluşu
Yeni bir partinin kurulacağı haberi, kamuoyuna ilk kez Vakit gazetesinin 8 Ağustos 1930’da yaptığı ikinci baskıyla duyuruldu. Bu arada gazeteler Ali Fethi Bey’in Cumhurbaşkanı’na yeni bir parti kurulması yolundaki istek ve düşüncelerini dile getirdiği 9 Ağustos tarihli açık mektubuyla Mustafa Kemal Paşa’nın bu isteğin kabul edildiğini bildiren 10 Ağustos tarihli açık mektubunu yayımladılar. Nihayet beklenen muhalefet partisi 12 Ağustos’ta Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) adıyla kuruldu. İzleyen günlerde CHF’den istifa eden toplam 15 mebus yeni muhalefet partisine katıldı. Yeni parti liberal bir siyasi programı benimsedi.
SCF üzerine yapılan araştırmaların hemen hemen tümü bu partinin danışıklı olarak kurulduğu, yapay ve güdümlü bir parti olduğu konusunda görüş birliği içindedirler. Gerçekten de partinin adını bizzat Mustafa Kemal Paşa koymuş, partiye kaç milletvekilinin ve kimlerin katılacağı konusu bile karşılıklı pazarlıklar sonucunda
kararlaştırılmıştır. SCF’nin, başkan Ali Fethi Bey’in de katıldığı 7 Eylül tarihli İzmir mitingi halkın büyük ilgisini gördü. Ama miting öncesinde CHF binasının taşlanması gibi çeşitli şiddet olaylarının da yaşanması Cumhurbaşkanı’nın büyük tepkisini çekti. Cumhuriyet gazetesinin başyazarı Yunus Nadi Bey, 9 Eylül’de Mustafa Kemal Paşa’ya bir açık mektup yayımladı. Mustafa Kemal Paşa, bu mektubu 10 Eylül tarihli Cumhuriyet’te yanıtlarken iki parti arasındaki tarafsızlığını bozarak, açık bir biçimde CHF’den yana tavır koydu. Mustafa Kemal Paşa’nın CHF ile SCF arasında tarafsızlığını terk edip açık bir biçimde iktidar partisinden yana tavır koyması yeni kurulan muhalefet partisinin sonunu hızlandırdı. Bu gelişmeler parti yöneticilerini bir hayli ürküttü ve Ali Fethi Bey, 17 Kasım 1930’da Dâhiliye Vekâletine bir dilekçe göndererek partinin kendini feshettiğini açıkladı.
Ülkedeki Bütün Örgütlerin CHF Bünyesinde Bütünleşmesi
SCF’nin feshinden, bu partiden bir ay sonra Abdül dir Kemali’nin (Öğütçü) başkanlığında kurulan Ahali Cumhuriyet Fırkasının yasaklanmasından ve başka parti kurma girişimlerinin engellenmesinden hemen sonra, siyasal alandan sonra düşünce ve kültür alanlarını da iktidardaki tek partiye bağlı kılmak için, aynı ideolojik doğrultuda çalışan, ama faaliyetlerini CHF’den bağımsız olarak sürdüren bütün sosyal ve kültürel örgütler de ortadan kaldırılmaya başlandı. Böylelikle önce ülkedeki bütün örgütler iktidardaki tek partinin bünyesinde bütünleşti, ardından ülkeyi tek başına yönetmekte olan CHF’nin göreli özerkliği de ortadan kaldırılıp parti ile devlet bütünleşti. İlk olarak İttihat ve Terakki döneminden o yana Türk milliyetçiliğini, pozitivist ve laik düşünceyi savunmakta olan Türk Ocakları feshedildi Yaklaşık bir yıl sonra, 19 Şubat 1932’de, Türk Ocaklarının yerini, doğrudan CHF’ye bağlı olarak çalışan ve giderleri hem devlet hem de CHF tarafından karşılanan halkevleri aldı. Faaliyetleri sona eren bir başka örgüt Türk Kadınlar Birliğidir. 8 Şubat 1935’teki milletvekili seçimleri öncesinde kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesi ve bu seçimler sonucunda 18 kadın milletvekilinin meclise girmesi birliğin kapatılmasına vesile oldu. 10 Ekim 1935’te de Türk Mason Locaları, hükûmetin isteği üzerine faaliyetine son verdi. 1936 yılı içinde de Talebe Birliği feshedildi. 19 Nisan 1936’da da Türk Spor Kurumu, kendisini “yurdun kurtuluş ve yeni baştan kuruluşunun temin edici tek ve yüksek siyasi tesisi olan CHP’nin öz bir çocuğu ve onun bünyesinden bir parça” saydığını açıklayarak CHP’ye bağlanma kararı aldı. Ülkede CHF dışında kalan bütün örgütler birbiri ardına ortadan kalkarken, 25 Temmuz 1931 tarihli Basın Kanunu’yla, hükûmete, “ülke çıkarlarına ters düşen yayınları” nedeniyle gazete ve dergileri kapatma yetkisi tanındı. Bu Kanun’la 1930’ların hemen başındaki görece serbest ortam ortadan kalktı ve basın-yayın hayatı da tek sesli hâle geldi. Bu arada, eğitim alanında da önemli bir gelişme yaşandı ve 31 Mayıs 1933’te İstanbul Darülfünunun kapatılıp yerine Milli Eğitim Bakanlığına bağlı yeni bir üniversitenin kurulmasını öngören kanun TBMM’de kabul edildi. “1933 Üniversite Reformu” olarak bilinen bu uygulama çerçevesinde,
kapsamlı bir “temizlik” harekâtına girişilerek, çok sayıda öğretim üyesi ve görevlisinin işine son verildi.
Parti-Devlet Bütünleşmesi
CHP’nin 1935 yılında toplanan Dördüncü Büyük Kurultayı’nda parti-devlet bütünleşmesi yolunda çok büyük adımlar atılmıştı. Kurultay’da benimsenen yeni tüzükte, “parti, kendi bağrından doğan hükûmet örgütü ile kendi örgütünü birbirini tamamlayan bir birlik tanır” şeklinde bir hükme yer verilmişti. Yine tüzüğe göre parti örgütü ile yönetim arasındaki ilişkiyi merkezde parti genel sekreteri ile bakanlar ya da bunların adına yetkili olanlar, illerde ise partinin il başkanları ile valiler kuracaklardı. 1936 yılının ortalarında CHP yönetimi parti-devlet bütünleşmesi yolunda çok önemli bir adım daha atarak partinin görünüşteki özerkliğini tamamen ortadan kaldırdı. Parti bünyesindeki esaslı değişikliğin ilk adımı olarak 15 Haziran 1936’da, 1931’den beri partinin genel sekreterliğini yapan Recep Peker, değişmez genel başkan Mustafa Kemal Atatürk tarafından görevden uzaklaştırıldı. Üç gün sonra, 18 Haziran’da Başvekil İsmet İnönü bütün parti örgütüne, vilayetlere ve genel müfettişliklere bir genelge göndererek parti bünyesinde yapılan esaslı değişiklikleri bildirdi. Buna göre, İçişleri Bakanlığı ile parti genel sekreterliği birleştirildi ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya yeni genel sekreter oldu. Bunun yanı sıra bütün illerde valilere aynı zamanda partinin il başkanlığı görevi de verildi ve mevcut il başkanlarının görevlerine son verildi 1923 Tüzüğü’nde yer alan milliyetçilik ve halkçılık ilkelerine, 1927’de cumhuriyetçilik ve adı belirtilmeden laiklik eklenmiş, 1931’deki programda bu 4 ilkenin yanı sıra devletçilik ve inkılapçılık ilkelerine de yer verilmesiyle 6 Ok tamamlanmıştı. 5 Şubat 1937’de yapılan Anayasa değişikliğiyle 6 Ok anayasal olarak da devletin ilkeleri hâline getirildi ve böylece parti-devlet bütünleşmesi tamamlandı.
Atatürk-İnönü Çatışması, Celal Bayar’ın Başbakanlığı, Atatürk’ün Ölümü
İsmet İnönü, 1937 sonbaharında Cumhurbaşkanı Atatürk ile anlaşmazlığa düştü. Anlaşmazlık iyice açığa çıkınca 20 Eylül 1937’de İnönü başbakanlıktan izinli olarak ayrıldı ve bu görevi Celal Bayar vekâleten üstlendi. Çok geçmeden 25 Ekim 1937’de İnönü resmen istifa etti ve görev asaleten Celal Bayar’a geçti. İnönü CHP genel
başkan vekilliği görevini de Bayar’a devredince üzerinde sadece Malatya milletvekilliği unvanı kaldı. Öte yandan Atatürk’ün sağlığı 1937’de bozuldu ve 1938 yılı içinde hastalığı hızla ilerlemeye başladı. 1938 yazında hastalığın ciddi ve tehlikeli olduğunun anlaşılması üzerine parti içinde özellikle yeni cumhurbaşkanının kim olacağı sorusu etrafında bir iktidar mücadelesi yaşanmaya başladı. 15 yıllık genç cumhuriyetin, ilk ve tek Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, 10 Kasım 1938’de hayata veda etti. İsmet İnönü 11 Kasım 1938’de, mecliste oy kullanan 348 milletvekilinin tamamının oyunu alarak Türkiye’nin ikinci cumhurbaşkanı seçildi.
İNÖNÜ DÖNEMİ VE ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ
İnönü Dönemi
İnönü’nün cumhurbaşkanlığı dönemi İkinci Dünya Savaşı’nın yoğun sorunları içinde geçti. İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı döneminde gerçekleşen olaylar= Hatay’ın Türkiye’ye katılması, Varlık Vergisi Kanunu’nun çıkarılması, Köy Enstitülerinin Kurulması, Almanya ve Japonya’ya savaş ilan edilmesi
Savaşın Bitmesinden Sonraki Siyasi Gelişmeler ve Tek
Parti Döneminin Sonu
İkinci Dünya Savaşı’nın müttefik Bu önemli adımı 1926’da Batılı ülkelerden çeviri ve uyarlama yoluyla alınan dört yeni kanun izledi. Bunlar, 17Şubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borçlar Kanunu ve 29 Mayıs 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu’dur. İsviçre’den alınan Medeni Kanun’la kişiler, aile, miras ve eşya hukuku alanlarında geçerli olan dine dayalı hukuk kuralları, yerini laik ve çağdaş hukuk kurallarına terk etti. Yine İsviçre’den alınan Borçlar Kanunu’yla bu alan da laikleştirildi. Ceza Kanunu, İtalya’dan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve İtalya’dan alındı. Bu kanunları 23 Mayıs 1928’de Türk Vatandaşlığı Kanunu, 4 Nisan 1929’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, 18 Nisan 1929’da İcra ve İşas Kanunu ve 13 Mayıs 1929’da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Böylece üç yıl gibi kısa bir süre içinde hukuk sistemi kökünden değiştirilmiş oldu. Bu önemli adımı 1926’da Batılı ülkelerden çeviri ve uyarlama yoluyla alınan dört yeni kanun izledi. Bunlar, 17 Şubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borçlar Kanunu ve 29 Mayıs 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu’dur. İsviçre’den alınan Medeni Kanun’la kişiler, aile, miras ve eşya hukuku alanlarında geçerli olan dine dayalı hukuk kuralları, yerini laik ve
çağdaş hukuk kurallarına terk etti. Yine İsviçre’den alınan Borçlar Kanunu’yla bu alan da laikleştirildi. Ceza Kanunu, İtalya’dan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve İtalya’dan alındı. Bu kanunları 23 Mayıs 1928’de Türk Vatandaşlığı Kanunu, 4 Nisan 1929’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, 18 Nisan 1929’da İcra ve İşas Kanunu ve 13 Mayıs 1929’da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Böylece üç yıl gibi kısa bir süre içinde hukuk sistemi kökünden değiştirilmiş oldu. lehine dönmesinden sonra, 21 Nisan 1944’te Almanya’ya krom satışını durduran, 2 Ağustos 1944’te Almanya’yla, 3 Ocak 1945’te Japonya’yla siyasi ve ekonomik ilişkilerini kesen ve nihayet 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan eden Türkiye hızla bir rejim değişikliğine gitti. Rejim değişikliğinde uluslararası gelişmelerin önemli payı vardır. 19 Mart 1945’te Sovyetler Birliği 1925’te imzalanan ve 20 yıl süreyle geçerli olan Türk-Sovyet saldırmazlık paktını uzatmayacağını Türkiye’ye bildirdi. Sovyetler ayrıca 1921’de belirlenmiş olan Türk-Sovyet sınırında Sovyetler lehine bazı düzeltmeler yapılmasını, Boğazların ortak savunulması için Boğazlarda Sovyet üstleri kurulmasını ve Montrö Sözleşmesi’nin değiştirilmesini istedi. Sovyet tehdidiyle karşı karşıya kalan Türkiye, güvenlik açısından, savaş sonrasında oluşturulmakta olan Yeni Dünya düzeninin bir parçası olmak arzusundaydı. 25 Nisan’da San Fransisco’da toplanan ve 26 Haziran 1945’te Birleşmiş Milletleri kuran konferansa Türkiye bir heyet gönderdi ve Birleşmiş Milletlerin kurucu üyesi oldu. İnönü bununla yetinmedi ve tek partili sistemin yumuşatılmasını ve 1930’da
yaşanan Serbest Cumhuriyet Fırkası örneğine benzer kontrollü bir muhalefet hareketine izin verilmesini Sovyetler karşısında Batı’nın desteğini almak için gerekli gördü. parti içi muhalefet hızla parti dışına itilerek bir muhalefet partisi kurmaya âdeta mecbur edildi. Siyasi hayatın akışı CHP’nin kontrolünden çıktı ve bu dönem 1950 genel seçimlerinin ardından, CHP’nin iktidarı Demokrat Partiye devretmesiyle kapandı.
Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Dörtlü Takrir
Mecliste ilk kez 14 Mayıs 1945’te ele alınan Yasa’da, esas olarak, toprağı olmayan veya yetmeyen çiftçi ailelerine, geçimlerine yetecek kadar toprak verilmesi öngörülüyordu. CHP içindeki büyük toprak sahibi milletvekilleri yasa tasarısının bu maddesine şiddetle karşı çıktılar. 7 Haziran’da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan’ın imzaladığı ve “Dörtlü Takrir” olarak anılan ünlü önerge CHP Meclis Grubuna verildi. Dörtlü Takrir’in verilmesinden birkaç gün sonra, 11 Haziran’da ÇTK meclis tarafından kabul edildi. Bir gün sonra da CHP Meclis Grubu Dörtlü Takrir’i ele alarak saatlerce tartıştı. Tartışmaların ardından, bu gibi konuların CHP Meclis Grubu’nda görüşülmesinin gereksiz olduğu sonucuna varıldı. Önergenin böylesine katı bir gerekçeyle reddedilmesi, aslında, İnönü’nün, CHP içindeki muhalişerin, partiden ayrılarak ayrı bir parti halinde örgütlenmesi yolundaki isteğinden kaynaklanıyordu. CHP’den ayrılanlar 1946 başında Demokrat Partiyi kurarak Türkiye’nin siyasal yaşamında yeni bir döneme damga vurdular. Yasada öngörüldüğü gibi büyük toprak sahiplerinin elindeki toprakların kamulaştırılarak topraksız çiftçi ailelerine dağıtılması işlemleri gerçekleştirilemedi. Sadece devletin elindeki toprakların, sınırlı ölçülerde, topraksız ve az topraklı çiftçilere dağıtılmasıyla yetinildi.
Demokrat Partinin Kuruluşu
Dörtlü Takrir’i imzalayan ve ardından yaşanan hızlı gelişmeler sonucunda kendilerini CHP dışında bulan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan 7 Ocak 1946’da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. Parti programında esas olarak ekonomik ve siyasal alanlarda liberalleşme politikası benimseniyordu. Programa göre partinin asıl amacı ülkede demokrasinin geniş ve ileri düzeyde gerçekleştirilmesiydi. Programda, temel hak ve özgürlüklere de geniş bir yer verilirken tek dereceli seçim sistemine geçilmesi ve yönetimin halkın buyruğunda ve denetiminde olması isteniyordu. Ekonomik alanda ise özel girişim ve sermayenin esas tutulduğu bir liberalleşme amaçlanıyordu.
Tek Parti Döneminin Sonu: 1946 Seçimi
21 Temmuz 1946’daki seçimler adli denetim dışında, açık oy, gizli sayımla ve çoğunluk sistemi esasına göre yapıldı. 465 milletvekilliğinden 395’ini alan CHP büyük bir seçim zaferi kazandı. DP, meclise sadece 66 milletvekili sokabildi. Seçim sonuçları ilan edildikten sonra DP seçimde baskı, hile ve yolsuzluk yapıldığını öne sürdü. Ama bu itirazlar hiç bir işe yaramadı ve böylece 1946 seçimi literatüre “Türkiye’nin siyasal tarihindeki en şaibeli seçim” olarak geçti.
SEÇİMLER VE REFORMLAR
Tek Parti Döneminde Seçimler ve Milletvekilliğinin Önemi veya Önemsizliği
1946’ya kadarki dönem tek partili dönem olarak nitelendirilse de dönem boyunca 1923’ten 1946’ya kadar dört yılda bir düzenli olarak seçimler yapılmıştı. Seçimler iki derecelidir. Seçimlerin ilk aşamasında seçmenler ikinci seçmenleri; seçilen ikinci seçmenler de daha sonra milletvekillerini seçmişlerdir. 1935 genel seçimlerine kadar sadece erkeklerin seçme ve seçilme hakkı vardı; 1935’ten başlayarak bu hak kadınlara da tanındı. Seçimin ilk aşamasında sadece ülkeyi yöneten tek parti olan CHP’nin örgütlü bir ikinci seçmen listesi olduğu için ikinci seçmenlerin neredeyse tamamı bu partiden seçildiler. Yürürlükte olan 1924 Anayasası’na göre millet adına egemenlik hakkını kullanan yegâne kurum TBMM idi Halk Fırkasının 1923 Tüzüğü’ne göre partili milletvekillerinin sadece parti grup toplantılarında serbestçe söz söyleme hakları vardı. Ama grupta bir konu karara bağlandığı zaman bu karar azınlıkta kalanlar da dâhil bütün milletvekilleri için bağlayıcıydı. bütün tek parti dönemi boyunca tamamen parti merkezinin talepleri doğrultusunda hareket eden, hiçbir zaman kişisel inisiyatif kullanmayan ve mecliste hiçbir eleştiri yapmayan bir milletvekili profili ortaya çıkmıştır.
Kemalist Reformlar
Tek parti dönemi radikal biçimde değiştiren birçok reform tıpkı II. Meşrutiyet dönemi boyunca İttihat ve Terakkinin yaptığı reformlar gibi esas olarak laikleşme ve modernleşmeyi hedefliyordu. Devletin laikleştirilmesi sürecinde 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılmış, 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilan edilmiş, 3 Mart 1924’te halifelik kaldırılmış, 20 Nisan 1924’te yeni anayasa yürürlüğe girmişti. Bu süreç, 11 Nisan 1928’de, Türkiye devletinin dininin İslam olduğu hükmünün anayasadan çıkarılmasıyla ve nihayet 5 Şubat 1937’de laikliğin bir ilke olarak anayasaya girmesiyle tamamlandı. Yine de 3 Mart 1924’te Şeriye ve Evkaf Vekâletinin kaldırılarak yerine Başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Reisliği ile Vakıflar Umum Müdürlüğünün kurulmuş olması devlet-din işlerinin birbirlerinden tamamen ayrılmadığının; dinin devlet denetimi altına alındığının bir göstergesidir. Toplumsal yapının laikleştirilmesi ve İslami simgelerin Batılı simgelerle değiştirilmesi sürecinde İlk önemli adım, başta fes olmak üzere her türlü başlığın yasaklanması ve memurların şapka giymelerinin zorunlu hâle getirilmesidir. 25 Kasım 1925’te çıkan bir yasayla memurlara şapka giyme zorunluluğu getirildi ve diğer bütün başlıklar yasaklandı 30 Kasım 1925’te bir başka yasayla tarikatların dinsel tören, toplantı ve eğitim yerleri olan tekke, zaviye ve türbeler kapatıldı; türbedarlıklar ile şeyhlik, müritlik, dervişlik gibi unvanlar yasaklandı. Giyim kuşamı değiştiren ve tarikatları hedef alan bu iki yasaya karşı, ülkenin çeşitli yörelerinde bazı tepkiler olduysa da bu tepkiler gezici İstiklal Mahkemesinin aldığı sert tedbirler sonucunda kısa sürede bastırıldı. 3 Aralık 1934’te de bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanunla dinî giysilerin toplum içinde kullanımı yasaklandı ve sadece din adamlarının dinî giysilerini sadece görev sırasında ibadet yerlerinde giyebilecekleri hükme bağlandı. Hemen hatırlatmak gerekir ki bütün bu dönem boyunca kadınların giyim-kuşamlarıyla ilgili herhangi bir yasal düzenleme yapılmamıştır. Bu arada 1932’den itibaren camilerde ezan ve Kuran Türkçe okundu. 1932 yılı devlet bütçesinde hadis derlemeleri, Kuran’ın Türkçeye çevrilmesi ve hutbelerin basılması için bir ödenek ayrıldı. Türkçe Kuran ilk olarak 23 Ocak 1932’de İstanbul’da Yerebatan Camiinde okundu ve kısa sürede İstanbul’un camilerine yayıldı. “Tanrı uludur” şeklinde başlayan Türkçe ezanı ilk kez 30 Ocak günü Fatih Camiinde Hafız Rıfat Bey okudu. Ceza Kanunu’nda yapılan bir değişiklikle Arapça ezan ve kamet okumak yasaklandı. Uzun yıllar süren bu uygulamaya, 14 Mayıs 1950 seçimlerinden sonra Demokrat Partinin iktidara gelmesinin hemen ardından, 16 Haziran 1950’de TBMM’nin bu yasağı kaldırmasıyla son verildi ve ezan yeniden Arapça okunmaya başlandı. Öte yandan, 21 Haziran 1934’te Soyadı Kanunu’nun benimsenmesiyle bütün vatandaşların ön adlarıyla birlikte bir soyadı kullanmaları zorunlu hâle getirildi. Kanun altı aylık bir hazırlık döneminden sonra 24 Aralık 1934’te yürürlüğe girdi. Bu arada TBMM 24 Kasım 1934’te Mustafa Kemal Paşa’ya, Atatürk soyadını verdi. 17 Aralık 1934’te bir başka Türk vatandaşının Atatürk soyadını alması yasaklandı. 26 Kasım 1934’te çıkan bir başka kanunla “bey”, “efendi”, “paşa”, “ağa”, “hoca”, “hacı”, “hafız”, “molla”, “hanım”, gibi bütün geleneksel unvanlarla, savaşta alınanlar dışındaki madalya ile nişanların kullanımı yasaklandı. “Geleneksel”in yerini “modern”in alması sürecinde 26 Aralık 1925’te saat ve takvim, 20 Mayıs 1928’de rakamlar değiştirildi. Bunları 1 Kasım 1928’de Arap harflerinin yerine Latin harflerine dayalı yeni alfabenin kabul edilmesi izledi. yeni harflere tamamen geçiş 1 Ocak 1929’da gerçekleştirildi. 1 Ocak 1929’dan itibaren halkın yeni harfleri öğrenmesini sağlamak amacıyla Maarif Vekâletinin denetiminde Millet Mektepleri açıldı ve ülke genelinde bir okuma-yazma seferberliği başlatıldı. 26 Mart 1931’de kabul edilen Ölçüler Kanunu’yla, geleneksel ağırlık ve uzunluk ölçü birimleri olan okka, dirhem, arşın, endaze ve kulacın yerini, metre, gram, litre gibi ölçü birimleri aldı. Bu sayede uzunluk, hacim ve ağırlık ölçümlerinde ülkenin çeşitli yerlerinde kullanmakta olan farklı farklı ölçüm birimleri ulusal birimlerle değiştirilmiş oldu. Yine de halkın yeni ölçüler sistemine alışabilmesi için Kanun’un yürürlüğe girişi 31 Aralık 1933’e kadar ertelendi. Okka: 1283 gram
büyüklüğündeki bir ağırlık ölçüsü. Dirhem: Okkanın dört yüzde birine eşit olan; 3,207 gramlık eski bir ağırlık ölçüsü. Arşın: Yaklaşık 68 santimetreye eşit olan uzunluk ölçüsü. Endaze: 1. 65 santimetrelik uzunluk ölçüsü. 27 Mayıs 1935’te Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’la hafta sonu tatili cuma gününden, cumartesi günü öğleden sonra başlamak üzere pazar gününe alındı. Eğitim alanındaki laikleşme, daha önce de belirtildiği gibi 3 Mart 1924 tarihli “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile gerçekleştirilmiştir. Hukuk alanında laikleşme konusunda ise İlk olarak 8 Nisan 1924’te, önceleri Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı olarak çalışan ve din yasalarını uygulayan Şeriye Mahkemeleri kaldırıldı ve bu tür davaları görme yetkisi Adliye Vekâletinin Nizami Mahkemelerine devredilmesiyle eğitimden sonra yargı organlarının da birliği sağlandı. Bu önemli adımı 1926’da Batılı ülkelerden çeviri ve uyarlama yoluyla alınan dört yeni kanun izledi. Bunlar, 17 Şubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borçlar Kanunu ve 29 Mayıs 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu’dur. İsviçre’den alınan Medeni Kanun’la kişiler, aile, miras ve eşya hukuku alanlarında geçerli olan dine dayalı hukuk kuralları, yerini laik ve çağdaş hukuk kurallarına terk etti. Yine İsviçre’den alınan Borçlar Kanunu’yla bu alan da laikleştirildi. Ceza Kanunu, İtalya’dan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve İtalya’dan alındı. Bu kanunları 23 Mayıs 1928’de Türk Vatandaşlığı Kanunu, 4 Nisan 1929’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, 18 Nisan 1929’da İcra ve İflas Kanunu ve 13 Mayıs 1929’da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Böylece üç yıl gibi kısa bir süre içinde hukuk sistemi kökünden değiştirilmiş oldu. Bu önemli adımı 1926’da Batılı ülkelerden çeviri ve uyarlama yoluyla alınan dört yeni kanun izledi. Bunlar, 17 Şubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borçlar Kanunu ve 29 Mayıs 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu’dur. İsviçre’den alınan Medeni Kanun’la kişiler, aile, miras ve eşya hukuku alanlarında geçerli olan dine dayalı hukuk kuralları, yerini laik ve çağdaş hukuk kurallarına terk etti. Yine İsviçre’den alınan Borçlar Kanunu’yla bu alan da laikleştirildi. Ceza Kanunu, İtalya’dan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve İtalya’dan alındı. Bu kanunları 23 Mayıs 1928’de Türk Vatandaşlığı Kanunu, 4 Nisan 1929’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, 18 Nisan 1929’da İcra ve İflas Kanunu ve 13 Mayıs 1929’da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Böylece üç yıl gibi kısa bir süre içinde hukuk sistemi kökünden değiştirilmiş oldu. Bu önemli adımı 1926’da Batılı ülkelerden çeviri ve uyarlama yoluyla alınan dört yeni kanun izledi. Bunlar, 17 Şubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borçlar Kanunu ve 29 Mayıs 1926 tarihli Türk Ticaret Kanunu’dur. İsviçre’den alınan Medeni Kanun’la kişiler, aile, miras ve eşya hukuku alanlarında geçerli olan dine dayalı hukuk kuralları, yerini laik ve çağdaş hukuk kurallarına terk etti. Yine İsviçre’den alınan Borçlar Kanunu’yla bu alan da laikleştirildi. Ceza Kanunu, İtalya’dan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve İtalya’dan alındı. Bu kanunları 23 Mayıs 1928’de Türk Vatandaşlığı Kanunu, 4 Nisan 1929’da Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, 18 Nisan 1929’da İcra ve İflas Kanunu ve 13 Mayıs 1929’da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Böylece üç yıl gibi kısa bir süre içinde hukuk sistemi kökünden değiştirilmiş oldu.
ÜNİTE=3
GEÇiŞ DÖNEMi VE DEMOKRAT PARTi iKTiDARI (1946-1960)
Demokrasinin ilk Yılları
Tek partili dönemden çok partili döneme geçişin hem partilerin ılımlı kanatlarının uzlaşma yoluna gitmesinin hemde o dönemlerde cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü'nün büyük rolü vardır.
1946 yılında Dp ile Chp nin arasında gerginlik oluştu gerginliğin sebebi muhalefetin seçimlerde hile ve yolsuzluğa başvurulduğunu dile getirmesiyle buna karşı iktidarın bunu kabul etmemesi yüzünden ortalık gerginleşmişti.iki parti lideri birbirlerini bazı suçlamalarda bulundular. İnönünün araya girmesi ve 12 temmuz Beyannemesi ile iki parti başkanı bir araya getirildi İnönün kesin kararı çok partili Döneme geçişte büyük katkısı olmuştur.
DP iktidarının ikinci Evresi
2 Mayıs 1954’te yapılan seçimlerle DP iktidarının ikinci evresine geçildi. Seçimden DP büyük başarı ile çıktı. Bu olayda türkiyede ilk ve son kez bir olay meydana geldi iktidar partisi bir önceki seçime göre hem oy hemde temsil oranını arttırdı. 12 Ekim 1955’te 9 milletvekili partiden ihraç edildi, 10 milletvekili de istifa etti. Partiden kopan 19 milletvekili 20 Aralık 1955’te Hürriyet Partisi (HP) adıyla yeni bir parti kurdu.DP’den istifa eden yeni milletvekillerinin katılımıyla HP mecliste ana muhalefet partisi konumuna yükseldi ve birçok konuda CHP’yle birlikte iktidara karşı tavır aldı.1957 yılında DP nin oylarının yarıya düşmesine rağmen seçim sizteminin adaletsizliğinden yararlanarak millet vekillerinin %69.5 ini kazandı.
Siyasette Gerginliğin Artması
DP, 1957 seçimlerinden zaferle çıkmasına karşın oyları, muhalefet partilerinin toplam oylarının gerisinde kalmıştı. Seçimden sonra muhalefet partileri iktidarın azınlık iktidarına dönüştüğü yolunda propagandaya başladı ve iktidarı düşürme yollarını aramaya koyuldu. Muhalefetin güç birliği girişimleri sonucunda, 1958 Ekiminde Türkiye Köylü Partisi ile Cumhuriyetçi Millet Partisi birleşti ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi kuruldu. Seçimde tek başna başarılı olamayan HP ise 1958 Kasımında CHP’yle birleşme kararı aldı.Muhalefetin bu güç birliği karşısında atağa geçen DP, bir Vatan Cephesi kurarak DP’ye katılımları artırma çalıştı
Vatan Cephesi, 1957seçimlerinden sonra güç birliğine giden muhalefete karşı Demokrat Parti tarafından kurulan, partiye yeni katılımlar sağlamayı amaçlayan, hukuki bir niteliği olmayan siyasi oluşumdur. Vatan Cephesi’ne katılanların listesi her gün düzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi. 1959 yılında ana muhalefet partisi CHP’nin 14. Kurultayı, 12 Ocak 1959’da Ankara’da topladı. Toplanan bu kurultayda "ilk Hedefler Beyannamesi" kabul edildi. Bu beyanname ye göre partinin temel hedefleri şunlardı ;
• Antidemokratik kanunların kaldırılması;
• Anayasanın; halk egemenliği, hukuk devleti, sosyal adalet ve güvenlik esaslarına göre değiştirilmesi;
• Bütün hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması;
• Devlet başkanının tarafsızlığının sağlanması;
• Yasamanın yürütme üzerindeki denetiminin etkin bir biçimde sağlanması;
• Bütün idari tasarruflara yargı denetimi getirilmesi;
• Sosyal adaletsizlik ve dengesizliğin giderilmesi;
• Yasaların Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi için Anayasa Mahkemesi, yasa yapımında uyum ve dengenin sağlanması için ikinci Meclis, yargıç güvencesinin sağlanması için Yüksek Hukuk Şurası’nın kurulması.
27 MAYIS ASKERi YÖNETiMi
27 Mayıs 1960’ta Türk Silahlı Kuvvetleri adına yönetime el koyan Milli Birlik Komitesi (MBK) ilk iş olarak TBMM ve hükûmeti feshetti ve her türlü siyasal faaliyeti yasakladı. ilk bildiride, hareketin hiçbir şahıs ve zümreye karşı olmadığı açıklanmasına rağmen, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, TBMM Başkanı Refik Koraltan ile bütün Bakanlar Kurulu üyeleri ve DP’nin önde gelen yöneticileri hemen tutuklandılar. izleyen günlerde de birkaç istisna dışında hemen hemen bütün DP milletvekilleri de gözetim altına alındı. Gözetim altına alınanlar arasında, Genelkurmay Başkanı Rüştü Erdelhun başta olmak üzere bazı yüksek rütbeli subaylar da vardı.
28 Mayıs’ta MBK, Orgeneral Cemal Gürsel’e MBK Başkanlığın yanı sıra, Başbakanlık, Milli Savunma Bakanlığı ve Başkumandanlık görevlerini de verdi. Gürsel asker ve sivil üyelerden oluşan bakanlar kurulu listesini aynı gün ilan etti. Bu arada, Ragıp Gümüşpala Genelkurmay Başkanlığına, Cevdet Sunay da Kara Kuvvetleri Komutanlığına atandı. Askeriyenin yönetie el koyması ile ülkede meydana gelen olayları şöyle sıralaya biliriz ;
** yeni anayasa oluşturmak için profesörlerden oluşan bir bilim heyeti oluşturuldu
** 12 Haziran’da 27 maddeden oluşan ve “1924 tarihli ve 491 sayılı Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun bazı hükümlerinin kaldırılması ve bazı hükümlerinin değiştirilmesi hakkında geçici kanun” adını taşlıyan geçici anayasa açıklandı.
** 4 Temmuz’da siyasal partilerin il ve ilçe merkezleri dışında her ne ad ile olursa
olsun örgüt kurmaları yasaklandı. Böylece partilerin ocak ve bucak örgütleri kapatılmış oldu.
** 27 Mayısçılar yaz aylarında ordu içinde geniş bir tasfiye yaptılar.25 yıllık fiilî hizmet süresini doldurmuş olan subayları emekli etti.235 general ve amiralin de bulundu¤u 4.000’in üzerinde subay emekliye ayrıldı.
** Sonbahar aylarında da üniversitede bir tasfiyeye gidildi ve hükûmet “tembel”, “yeteneksiz” ve “reform düşmanı” oldukları gerekçesiyle 147 öğretim üyesinin üniversiteyle ilişkisini kesti.
**29 Eylül’de DP mahkeme kararıyla kapatıldı ve eski yönetimin sorumluları 14 Ekim’de de istanbul Yassıada’da Yüksek Adalet Divan›nda yargılanmaya başladı. 14 Ekim 1960’ta başlayan duruşmalar 11 ay 1 gün sonra, 15 Eylül 1961’de tamamlandı.Yapılan toplam 202 oturumun ardndan Yüksek Adalet Divanı, Celal Bayar, Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ı oy birliğiyle, 11 sanığı da oy çokluğuyla ölüm cezasına çarptırdı
** Zorlu ve Polatkan 16 Eylül 1961’de imralı adasında idam edildi. intihara kalkışan Menderes ise bir gün sonra asıldı.
Sivil Yönetime Geçiş Süreci
Yapılan tasfiyeden hemen sonra sivil yönetime geçiş sürecine yönelik çalışmalara hız verildi.Sivil Yönetime Geçişte Yapılan Değişikliller ;
** 7 aralık 1960 ta yeni bi kurucu meslis kuruldu.
** 12 Ocak 1961’de darbeden sonra faaliyetleri askıya alınan partilerin tekrar faaliyete geçmelerine izin verildi
** 11 şubat günü dört yeni parti daha siyasal arenaya katıldı. Bu partiler Adalet Partisi, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi ve Memleketçi Serbest Parti’ydi.
** Seçime katılabilmek için son tarih olan 13 şubat günü ise tam yedi parti daha kuruldu. Bu partiler Yeni Türkiye Partisi, Türkiye işçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi.
** Kurucu Meclis 26 Nisan’da seçimlerin temel hükümleri ve seçmen kütükleri hakkındaki kanunu kabul etti. 24 Mayıs’ta Cumhuriyet Senatosu üyelerinin seçimine ilişkin yasa, 25 Mayıs’ta da milletvekili seçimi yasası kabul edildi.
** Kurucu Meclis 21 Temmuz’da yaptığı birleşik toplantıda genel seçimlerinin 15 Ekim 1961’de yapılmasını kararlaştırdı.
** Seçimlerin üzerinden çok geçmeden, 21 Ekim’de, kendisine “Silahlı Kuvvetler Birliği” adını veren ve ordu içinde oldukça etkili olan bir grup subay istanbul Harp Akademisi’nde bir toplantı yaparak “21 Ekim Protokolü” adıyla bir bildiriyi benimsedi. Buna göre, TBMM toplanmadan önce duruma el koyulacak, siyasal partilerin faaliyetleri yasaklanacak, seçim sonuçları geçersiz sayılacak, MBK feshedilecek ve iktidar “ulusun gerçek ve yetenekli temsilcilerine” devredilecekti.
** Silahlı Kuvvetler Birliği’nin 21 Ekim protokolü, MBK’yı hemen hareket geçirdi. 23 Ekim’de Cemal Gürsel, siyasal parti liderleri ve kuvvet komutanlarıyla “Çankaya Protokolü” olarak anılan bir bildiriye imza koydular. Buna göre, siyasal partiler 27 Mayıs’a karşı çıkmayacak "Eminsuların" (tasfiye edilen askerlerin) orduya geri dönmesini söz konusu etmeyeceklerdi ve Cemal Gürseli cumhurbaşkanı seçeceklerdi.
iKi DARBE ARASINDA TÜRKiYE (1961-1980)
** Hiçbir partinin tek başına hükûmeti kuracak sayıda milletvekili çıkaramadığı 1961 seçimlerinden sonra Türkiye koalisyonlarla tanıştı. 1965 seçimlerine kadar ilk üçü CHP Genel Başkanı ismet inönü, sonuncusu da AP listesinden Kayseri’den bağımsız seçilen Suat Hayri Ürgüplü’nün başbakanlığı altında art arda dört koalisyon hükûmeti kuruldu.
** 9 şubat 1962’de Harp Okulu Komutanı Talat Aydemir liderliğinde bir grup subay kendi
aralarında bir protokol düzenleyip, 27 Mayıs’ın amacına ulaşmadığı gerekçesiyle yönetimi ele geçirmeye karar verdi. Aydemir ordunun büyük bir kısmının arkasında olmaması sebebiyle inönüden sadece emekliye sevk edileceği hakkında güvence aldığı için uzlaşmaya gitti ve ordudan emekli edildi
** 30 Nisan’da darbecileri affeden yasa meclisten geçirildi
** Talat Aydemir, ilk darbe girişiminden tam 14 ay sonra, 20 Mayıs 1963’te, Harp Okulu ve Zırhlı Eğitim Tank Taburu’nun desteğini arkası na alarak yeni bir darbe girişimi başlattı. Önceki darbe girişimine göre aydemiri destekleyen birlik daha azdı. Hükümetin emriyle darbeciler etkisiz hale getirildi talat aydemir ve 6 arkadaşı idam cezasına çarptırıldı. Gürcan 27 Haziran’da, Aydemir ise 5 Temmuz’da idam edildi öteki idam kararları uygulanmadı.
** 1964 yazında Ragıp Gümüşpala’nın ölümü üzerine boşalan AP Genel Başkanlığı’na 27 Kasm 1964’te toplanan parti kongresinde Süleyman Demirel seçildi.
** 10 ekim 1965de yapılan seçimlerde süleyman demirel birinci olarak hükümeti kurup göreve başladı.
** Hükûmet göreve başladıktan kısa bir süre sonra yeni bir cumhurbaşkanı seçimiyle karşı karşıya kaldı. Hastalığı ilerleyince tedavi amacıyla Amerika’ya giden Cemal Gürsel 9 şubat 1966’da komaya girdi ve görevini sürdürmesine imkân kalmadı. Yeni cumhurbaşkanlığı seçimi süreci Genel Kurmay Başkanı Cevdet Sunay'ın görevinden istifa etmesiyle başladı. Sunay 15 Mart’ta cumhurbaşkanlığı kontenjanından cumhuriyet senatosu üyeliğine atandı, 28 Mart’ta da cumhurbaşkanı seçildi.
** 12 Mart dönemi içinde bir de cumhurbaşkanlığı sorunu yaşandı. Sunay’ın görev süresi 28 Mart 1973’te sona erdi. FAhri korutürk 6 Nisan 1973’te yapılan oylama sonucunda cumhurbaşkanı seçildi.
** 1973 seçiminde hiç bir parti çoğunluğu sağlamadığından Türkiye yeniden 12 Eylül 1980 darbesine kadar sürecek olan koalisyonlar dönemine girdi.
** 1977 seçimlerinde hiç bir partinin çoğunluğu kazanamaması nedeniyle Ecevit başkanlığında CHP "azınlık hükümeti" kuruldu bu hükümet sürecinde şiddetin, toplusal gerilimin ve ekonomik zorlugun yaşanmasıyla 1980 yılında TSK hükümete el koydu.
1980’DEN BUGÜNE TÜRKiYE
** 12 Eylül rejimine biçimini veren Anayasa’nın ve değer temel yasaların Milli Güvenlik Konseyi’nin (MGK) istekleri doğrultusunda oluşturulmasının ardından, demokrasiye geçiş süreci”söylemiyle yeni bir evreye geçildi.
** 12 Eylül 1980 öncesinin Adalet Partisi çevrelerince, emekli orgeneral Ali Fuat Esener’in başkanlığında oluşturulan Büyük Türkiye Partisi 21 Mayıs 1983’te ANAP ve HP ile birlikte siyasal yaşama atıldı.Kısa bir süre sonra MGK bu partiyi, AP’nin devamı olduğu gerekçesiyle kapattı. Bu partinin yerine kurulan DYP’nin 30 kurucusu birden 8 Temmuz 1983’te MGK tarafından veto edildi ve seçime girmeleri engellendi.
** 6 kasım 1983 seçimlerinde ANAP birinci oldu. Cumhurbaşkanı Evren 7 Aralık 1983’te yeni hükûmeti kurma görevini ANAP genel başkanı Turgut Özal’a verdi.
** 29 kasım 1987 de yapılan seçimlerde ANAP iktidar olmaya devam etti.
** TBMM’nin 24 Ağustos 1991’de yaptığı olağanüstü toplantıda ANAP grubunun verdiği yasa teklifi benimsenerek erken genel seçimlerin 20 Ekim 1991’de yapılması kararlaştırıldı.
** 1991 seçimlerinde hiç bir parti tek başına çoğunluğu sağlayamadı.
** 24 aralık 1995te yapılan seçimlerde yine hiç parti tek başına çoğunluğu kazanamadı. meclis aritmetiği güçlü bir hükûmete izin vermediğinden, 1999’a kadar kısa ömürlü koalisyonlar birbirini Izledi.
** 2000’de yapılması gereken seçimler erkene alınarak 18 Nisan 1999’da yeniden seçime gidildi. Seçimden oylarında büyük bir patlama gerçekleştiren DSP ve MHP galip çıktılar. ANAP,DSP ve MHP bir araya gelerek yeni hükûmeti kurdular, başbakanlığı da DSP genel başkanı Bülent Ecevit üstlendi.
** Ecevit hükûmeti uzunca bir süre işbaşında kaldıktan sonra seçimler bir kez daha erkene alındı ve 2002’de yeniden seçime gidildi.Seçim AKP’nin mutlak bir başarısıyla sonuçlandı.
** Seçimden sonra, 18 Kasım 2002’de Abdullah Gül AKP’nin meclisteki çoğunluğuna dayanarak 1991’den o yana Türk siyasal hayatında süregelen koalisyon hükûmetlerine son vererek bir tek parti hükûmeti kurdu. Partinin genel başkanı Recep Tayyip Erdoğan, üzerindeki siyasal yasak kalkınca, 18 Mart 2003’te başbakanlığı devraldı.
** Bu hükûmet 2007 seçimlerine kadar işbaşında kaldı. 2007’de yapılan seçimi yine AKP kazandı. Bir kez daha Recep Tayyip Erdoğan’ın başkanlığında kurulan yeni hükûmet 2011 seçimine kadar işbaşında kaldı.
** 2011 seçiminde AKP bu kez oyların yarısını aldı ve seçimden yine galip çıktı ve 3. Erdoğan hükümeti kuruldu
ÜNİTE 4
Türk Siyasal Yaşamında Anayasal Geçişler
GİRİŞ
Anayasalar, temel hak ve özgürlükleri tanımlayarak devlet ile vatandaşlar arasındaki ilişkileri ve yasama, yürütme, yargı gibi devletin temel organlarının kuruluş ve işleyiş esaslarını düzenleyen kurallar bütünüdür
İnsanlık tarihinde anayasal nitelikte düzenlemeler eski tarihlere gitmekle birlikte, liberal anayasacılık hareketi denildiğinde 18. yüzyılda, temel hak ve özgürlükler ile devletin temel düzenine ilişkin kuralları, bağlayıcı yazılı bir belgede toplama amacı güden hareketler anlaşılır. Bu doğrultuda, 1787 tarihli Amerika Birleşik Devletleri Anayasası ilk yazılı anayasa olarak kabul edilir.
OSMANLI DEVLETİ’NDE ANAYASACILIK HAREKETLERİ
İlk Anayasal Nitelikte Belgeler
Sened-i İttifak
Osmanlı İmparatorluğu tarihinde anayasal nitelikte ilk belge 1808 tarihli Sened-i İttifak olarak kabul edilir. Bir giriş, yedi şart (madde) ve bir zeylden (ek) oluşan bu belge, Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın âyanları davet ettiği bir toplantıda, bu toplantıya katılanların/temsilci gönderenlerin bazıları tarafından imzalandıktan sonra, padişah II. Mahmut tarafından da imzalanmıştır. Başka bir deyişle Sened-i İttifak, bir yanda merkezî gücü temsil eden aktörler, diğer yanda merkez dışı çevre güçleri temsil eden âyanlar arasında yapılan iki taraşı bir anlaşmadır ve bu özelliğiyle misak (sözleşme) niteliğindedir.
Bu belgenin giriş kısmında amaç, sarsılan devlet otoritesinin kuvvetlendirilmesi olarak belirtilmiştir. Bu doğrultuda âyanlar, padişahın otoritesini ve onun mutlak vekili sadrazama itaat etmeyi kabul ederken, kendi yönetimlerindeki asayişe ve vergilerin ezici olmamasına dikkat etmeyi taahhüt etmiştir. Vergilerin adil toplanacağı taahhüdü bu belgenin tarafı olmayan halkın da bazı kazanımları olduğunu göstermektedir. Diğer taraftan Sened-i İttifak ile sadrazamın keyfi eylemlerinin önlenmesi, suçu olmayan âyana merkez tarafından müdahale edilmemesi garanti altına alınır. Sened-i İttifak, imzalayan taraflar ve içeriğindeki bazı özellikler bakımından İngilizlerin 1215 tarihli Magna Carta’sına benzetilebilecek olsa da Magna Carta İngiliz feodal beylerinin Kral’a kendi şartlarını dayattıkları bir belgeyken Sened-i İttifak çevre güçlere karşı merkezî devlet otoritesini güçlendirmeyi amaçlayan sadrazamın girişimiyle ortaya çıkmıştır. Diğer taraftan merkezî güç iktidarını kuvvetlendirmek için birtakım tavizler de vermiştir. Bu anlamda Sened-i İttifak, padişahın mutlak iktidarının sınırlanabileceği fikrini ortaya koyması bakımından önemli bir belge olarak kabul edilir.
Anayasal Nitelikte Belge: Anayasanın tüm unsurlarını taşımadığı hâlde devlet iktidarının sınırlanmasına yönelik yazılı belge.
Tanzimat Dönemi
Osmanlı İmparatorluğu’nun yaşadığı sorunlara çözüm getirmek amacıyla ve Batılı devletlerin etkileri ile 19. yüzyıl başında bazı reform girişimleri yapılır. Bu çerçevede iktidarın yetkilerini ve devlet toplum ilişkilerini düzenleyen metinler de ortaya çıkar. Bunlar arasında en önemlilerinden bir tanesi 1839 tarihli Gülhane Hattı Hümayunu (Tanzimat Fermanı) ise bir diğeri 1856 tarihli Islahat Fermanı’dır. Gülhane Hattı Hümayun’u padişahın tek taraşı iradesinin sonucu olduğu için, Sened-i İttifak’tan farklı olarak ferman niteliğindedir. Gülhane Hattı Hümayun’u, içerdiği temel hak ve özgürlükler bakımından eksik de olsa önemli bir liste sunmaktadır. Kanunların üstünlüğüne vurgu yapılan metinde, can güvenliği, şeref, haysiyet ve ırzın korunması, aleni yargılanma hakkı, askerlik hizmetlerinde adalet ve eşitlik, mali güce göre vergi alınması ilkesi, devlet harcamalarının kanunla yapılması ve denetlenmesi, mülkiyet hakkı, müsadere yasağı ve eşitlik ilkesi gibi konular yer almaktadır. Islahat Fermanı ise 1856 yılında yapılan Paris Konferansı öncesinde bazı Avrupa devletlerinin baskısıyla ilan edilmiştir. Temel hükümleri Sadrazam Ali Paşa ile İstanbul’daki İngiliz ve Fransız elçileri arasında kararlaştırılan belgenin asıl amacı Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında tam bir eşitlik sağlanmasıdır. Adalet, vergi, askerlik, eğitim gibi birçok alanda gayrimüslimler aleyhine olan eşitsizliklere son verilmiştir. Her ne kadar, yapım sürecinde Avrupa devletleri ile pazarlıklar yapılmışsa da sonuç olarak padişahın tek taraşı iradesini yansıtan bir ferman ile ilan edilmiştir.
İlk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi)
19. yüzyılın başından itibaren yaşanan bu gelişmeler Osmanlı İmparatorluğu’nda mutlak iktidarın sınırlandırılmasına yönelik girişimler olmakla birlikte söz konusu belgeler anayasa olarak kabul edilmemektedir. Islahat Fermanı sonrasında da Avrupa devletlerinin değişiklik talepleri devam etmiştir. Hatta Osmanlı İmparatorluğu’nun iç sorunlarının görüşülmesi için İstanbul’da bir konferans (Tersane Konferansı) düzenlenmesine karar verilmiştir. İlk anayasa olan Kanun-i Esasi de bu konferansın açılışının yapılacağı gün ilan edilmiştir (23 Aralık 1876). Bu durum her ne kadar dış etkilerin anayasanın kabulündeki rolünü gösterse de anayasanın sadece dış baskılar sonucu kabul edildiğini ileri sürmek için yeterli değildir. Geniş halk kitlelerinin talebi sonucu olmamakla birlikte, meşruti rejime geçilmesinde Genç Osmanlılar hareketinin de önemli bir rolü vardır. Öncesindeki dönemde sadrazam ve padişah değişikliklerinde etkili olan bu hareketin destekçileri, II.Abdülhamit’i tahta geçirirken meşrutiyet rejimine geçileceği sözü almıştır. Meşrutiyet: Hükümdarın yetkilerinin anayasa ve halk tarafından seçilen bir meclis tarafından sınırlandırıldığı yönetim biçimi. Anayasal ya da parlamenter monarşi olarak da adlandırılır.
Sadrazam Mithat Paşa tarafından hazırlanan 57 maddelik anayasa taslağını (Kanun-ı Cedid) ülke koşullarına uygun görmeyen padişah, Sait Paşa’ya Fransız Anayasalarını çevirtmiş ve nazırlarından da bunları değerlendirmelerini istemiştir. Padişah tarafından atanan 28 üyeden (2 asker, 10 ulema ve 3’ü Hristiyan 16 sivil bürokrat) oluşan bu komisyon, Mithat Paşa ve padişah tarafından hazırlanan taslakların yanı sıra, Belçika, Polonya ve Prusya vb. anayasalardan da yararlanarak asıl anayasa tasarısını hazırlamıştır. Zamanla yarışarak hazırlanan bu metin, 23 Aralık 1876’da padişah tarafından kabul ve ilan edilmiştir. Kanun-i Esasi’ye göre, ülkesiyle bölünmez bütün olan Osmanlı Devleti’nin resmî dili Türkçe, başkenti İstanbul’dur. Saltanat ve hilafet hakkının Osmanoğulları soyuna ait olduğu devletin dini İslam’dır. Yürütme organı padişah ve Heyet-i Vükeladan (Bakanlar Kurulu) oluşur. Padişah, yürütmenin başı olduğu gibi, Heyet-i Vükela başkan ve üyelerini (sadrazam, şeyhülislam ve vekiller) kendisi seçer, atar ve görevden alabilir. Padişah’ın siyasi, hukuki, cezai sorumluluğu bulunmadığı gibi, parlamentodan güvenoyu alması gerekli olmayan Heyet-i Vükelanın da yasama organına karşı siyasi sorumluluğu bulunmamaktadır.
Meclis-i Umumi adı verilen yasama organı Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan adında iki kanattan oluşur. Dört yıl görev yapmak üzere seçim yoluyla oluşan Heyet-i Mebusan’da, her elli bin erkek nüfusa bir temsilci düşmektedir. Ömür boyu görevde kalan Heyet-i Âyan üyeleri ise 40 yaşını aşan ve seçkin hizmetleri ile tanınan kişiler arasından doğrudan padişah tarafından belirlenir. Ayrıca her iki heyetin başkanları da padişah tarafından seçilir. Padişah, Heyet-i Âyan başkanını doğrudan belirlerken, Heyet-i Mebusan başkanı ve iki yardımcısını bu heyetçe gösterilen üçer aday arasından seçer ve atar.
Padişah tarafından belirlenmeyen tek kurulun Heyet-i Mebusan olduğu bu sistemde, yasama ve yürütme organlarının işleyişinde de padişahın önemli yetkileri olduğu görülmektedir. Heyet-i Vükela, bazı konuları görüşmek için padişahtan izin almak zorundadır. Toplantı yılı kasım ayı başında padişah buyruğu ile açılır ve mart ayında padişah buyruğu ile kapanır. Meclisin tatil ve feshedilmesi de padişahın kutsal hakları arasındadır. Meclis ile hükûmet arasında bir uyuşmazlık çıkması halinde padişahın Heyet-i Mebusan’ı dağıtma yetkisi vardır.
Parlamentonun asıl işlevi olan yasa yapım sürecinde de padişahın ağırlığı görülmektedir. Kanun teklif etme yetkisi Heyet-i Vükela’ya aittir ve teklif için padişahın oluru gerekir. fiuray-ı Devlette (Danıştay) tasarı haline getirilen metin Heyet-i Mebusan’da görüşülüp kabul edildiği takdirde Heyet-i Âyan’da görüşülerek karara bağlanır. Son olarak tekrar padişah önüne gelen metin onaylandığı takdirde kanun olur. Padişahın mutlak veto yetkisi bulunur. Bu süreç incelendiğinde, seçimle gelen tek organ olan Heyet-i Mebusanın yetkisinin, sadece istemediği yasanın çıkmasını engellemekten ibaret olduğu görülür.
Yargı yetkisinin tamamen bağımsız mahkemelere bırakıldığı görülmektedir. Bununla birlikte, padişahın ısrarı üzerine eklenen 113. madde ile padişaha hükûmet emrini ihlal edenleri sürgüne gönderme yetkisi verilmesi bu hakları etkisiz kılmaktadır. Nitekim bu alandaki olumlu hükümlerin kağıt üstünde kaldığı görülmüştür. Mutlakiyet: Devletin temel organlarına (yasama-yürütme- yargı) ait yetkilerin tek bir kişide ya da grupta toplandığı yönetim biçimidir.
1876 Anayasası, padişahın zaten sahip olduğu yetkilerin bir anayasa ile meşrulaştırılması işlevini görmüştür. Padişahın yetkilerinin seçilmiş meclis olan Heyet-i Mebusan tarafından tam olarak sınırlanmadığı dikkate alındığında, bu rejim için meşrutiyet nitelemesi tartışmalı bir hâl almaktadır. Ancak, özellikle yargı ve kısmen de olsa yasama işlevi açısından padişahı egemenliğin tek sahibi olmaktan çıkarması bakımından mutlakiyet rejiminden çıkıldığı da açıktır. Sonuç olarak, bu sistemin ılımlı, anayasalı ve parlamentolu olmakla birlikte, meşruti, anayasal ve parlamenter bir sistemin nitelikleri haiz olmadığı söylenebilir.
1876 Anayasası’nın seçimle belirlenen tek meclisi olan 130 üyeli (80 Müslüman - 50 gayrimüslim) Heyet-i Mebusan için seçilme yaşı 25 olarak belirlenmiştir. Oylamaya sadece erkekler katılabildiği gibi, servete ve vergiye dayalı sınırlamalar da yapılmıştır. Seçim iki derecelidir. Basit çoğunluk esasının kabul edildiği seçim sisteminde, siyasi partiler bulunmadığından bütün adaylıklar kişiseldir. İlk Osmanlı parlamentosu 19 Mart 1877 günü açılmıştır. Aralık’ta toplanan Meclis-i Umumi ise 14 Şubat 1878’de Osmanlı Rus Savaşı (93 Harbi) gerekçe gösterilerek II. Abdülhamit tarafından tatil edilmiştir.
II. Abdülhamit’in uygulamaları kendi muhalefetini de doğurmuş ve özellikle Jön Türk hareketi gerek örgütlülüğü gerekse oluşturduğu kamuoyu ile 1908 yılında ikinci kez meşrutiyetin ilan edilmesinde etkili olmuştur. II. Meşrutiyet olarak adlandırılan bu dönemin başında II. Abdülhamit, otuz yıl aradan sonra önce Meclisi toplantıya çağırmış (23 Temmuz 1908) ve ardından Kanun-i Esasi’nin yürürlükte olduğuna dair bir Hatt-ı Hümayun yayınlamıştır (1 Ağustos 1908).
Meşrutiyet yeniden ilan edildikten sonra padişah karşısında güçlenen ilk organ hükûmettir. Heyet-i Vükela (Kamil Paşa Kabinesi), Osmanlı siyasal hayatında ilk defa bir “hükûmet programı” hazırlayarak kamuoyuna sunmuş ve yayınlamıştır.
İttihat ve Terakki Cemiyetince gösterilen adayların çoğunlukta olduğu Meclis 17 Aralık 1908 günü padişah tarafından açılmıştır. Bu dönemde, gerek uzun yıllar meşrutiyet mücadelesi vermiş Ahmet Rıza Bey’in başkanlığındaki Heyet-i Mebusan, gerekse Heyet-i Âyan hakimiyet-i milliye (millî egemenlik) kavramını resmen kullanmaya başlamıştır. Ayrıca, oldukça kısa bir sürede Osmanlı siyasi hayatında birçok “ilk”in yaşanmasına tanıklık edilmiştir: İlk güven oylaması, ilk güvensizlik oyu bildiren karar, hükûmet programını meclisin güvenine sunan ilk hükûmet... Ancak sistem tam olarak oturmuş olmadığı için 31 Mart ayaklanmasının ardından bu kazanımlardan geriye dönüş yaşanmaya başlamış ve bu süreç ayaklanmayı bastırmak amacıyla Hareket Ordusu’nun İstanbul’a gelişinin ardından padişahın tahttan indirilmesine kadar devam etmiştir. Güvenoyu: Parlamenter sistemlerde hükûmetin meclis içinde yeterli çoğunluğun güvenine sahip olup olmadığını belirlemek için yapılan oylama.
1909 Değişiklikleri
1908 yılında II. Meşrutiyetin ilanı ile Kanun-i Esasi’nin uygulamasında bazı değişiklikler yapılmaya başlanmışsa da 31 Mart ayaklanmasının bastırılması ve padişah değişikliğinin ardından Meclis-i Umumi temel hukuki yapının değiştirilmesi yönünde adımlar atmaya başlamıştır. 1909 yılının Ağustos ayında, 1876 Anayasası’nın 21 maddesi değiştirilmiş, bir maddesi kaldırılmış, üç tane de yeni madde eklenmiştir. 1876’da padişahı n tek taraşı iradesi söz konusu olduğu hâlde, 1909 değişikliği milletin temsilcileri tarafından yapılmış, padişah sadece kabul edip onaylamıştır. Dolayısıyla 1909 değişikliği iki yanlı bir iradenin ürünü olarak misak anayasa özelliği taşımaktadır.
1909 değişikliklerinde devletin monarşik ve teokratik yapısı korunurken padişahı n gerçekten sınırlanması yönünde adımlar atılmıştır. Artık en önemli kurum Meclis-i Mebusandır. Padişah Meclis-i Umumi önünde anayasaya bağlılık yemini etme yükümlülüğü altına girmiş ve ödenekleri yasaya bağlanmıştır. Meclis-i Mebusanın birinci ve ikinci başkanları padişah tarafından değil, bizzat meclis tarafından seçilecektir. Gerek Âyan Meclisi, gerekse Mebusan Meclisi kasım ayı başında padişahın herhangi bir daveti olmaksızın kendiliğinden toplanabilecektir. Yasa yapım süreci de tamamen değişmiştir. Meclis-i Mebusan padişah izni olmaksızın her konuda teklif verebilir hâle gelmiştir. Teklif üzerine padişah oluru verilmesi ve teklifin Şuray-ı Devlette tasarı hâline gelmesi usulü tamamen kaldırılmıştır. Son olarak, padişahın mutlak veto yetkisi geciktirici vetoya dönüştürülmüştür. Meclisler, aynı metni 2/3 çoğunlukla kabul ettiği takdirde, padişah onaylamak zorundadır. Bakanlar Kurulu, padişah önünde sorumlu olmaktan çıkarılıp Meclis-i Mebusan önünde sorumlu hâle getirilmiştir.
Parlamenter hükûmet sisteminin bir gereği olarak, padişah yetkilerini sadrazam ve ilgili bakanın imzasıyla kullanabilecektir. Bakanlar kurulunun bir konuyu görüşmek için padişahtan izin alma zorunluluğu kaldırılmıştır.
Padişaha sürgün yetkisi veren 113. maddenin kaldırılması, sansür yasağı getirilmesi, postaya verilen evrakların mahkeme kararı olmadan açılamayacağının kabul edilmesi, kanun dışı tutuklamanın engellenmesi, toplanma ve dernek kurma haklarının anayasallaştırılması temel hak ve özgürlükler alanında önemli gelişmelerdir. Bütün bu değişiklikler doğrultusunda, 1909’da Osmanlı Devleti’nin parlamenter, anayasal bir monarşiye geçtiği ileri sürülebilir.
1921 ANAYASASI (TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU)
Osmanlı İmparatorluğu’nun 1. Dünya Savaşı’ndan yenilgi ile çıkmasının ardından,
İstanbul işgal edilmiş (16 Mart 1920) ve Meclis-i Mebusan feshedilmiştir (11 Nisan 1920). Bu durum üzerine, kurtuluş mücadelesinin bir parçası olarak 23 Nisan 1920’de Ankara’da olağanüstü yetkileri haiz bir meclis kurulmuştur. Büyük Millet Meclisi (BMM) adı verilen bu Meclisin üyeleri, yeni yapılan seçimler ile belirlenenlerin yanı sıra, feshedilen Meclis-i Mebusan üyelerinden belirli bir tarihe kadar BMM’ye katılma iradesi gösterenler ile Malta’da sürgünde bulunan meclis üyelerinden oluşmuştur.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu: 1921 Anayasası ile 1924 Anayasası’nın ilk başlığı Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’dur. 1945 yılında yapılan dil değişikliğinden sonra anayasa adı kullanılmaya başlamıştır.
Çerçeve Anayasa: Kısa ve öz hükümlerden oluşan, temel esasları belirledikten sonra ayrıntıların düzenlenmesini yasama organına bırakan anayasa türü.
20 Ocak 1921’de BMM tarafından kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 23 madde ve bir de madde-i münferideden (ayrık maddeden) oluşan kısa çerçeve anayasa niteliğinde bir belgedir. Yeni bir anayasa yapıldığı hâlde, Kanun-i Esasi’nin bu anayasa ile çelişmeyen hükümlerinin yürürlükte olduğu kabul edilmiş, böylece iki anayasalı bir dönem başlamıştır.
Meclis Hükûmeti Sistemi: Yasama ve yürütme kuvvetlerinin aslen yasama organı olan mecliste toplandığı yönetim biçimi.
1921 Anayasası’nın en dikkat çekici özelliklerinden biri, Osmanlı Devleti resmen son bulmadığı hâlde, onunla aynı topraklar üzerinde bir Türkiye Devleti’nden bahsetmesi ve bu devletin Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunduğunu bildirmesidir. İkinci önemli özelliği ise egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğunun belirtilmesidir. Bunların yanı sıra uygulanmakta olan kuvvetler birliği ilkesi ve meclis hükûmeti sistemi daha ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu sistemde İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu), Meclisten ayrı ve bağımsız bir organ değil, Meclisin bir organı olarak kabul edilmektedir. Özel bir kanun uyarınca seçilen üyelerden oluşan İcra Vekilleri Heyeti kendi içlerinden bir başkan seçmekle birlikte Meclis Başkanı da bu heyetin doğal başkanıdır. Ayrı bir devlet başkanlığı makamı öngörülmemiştir.
Hukuki durum bu olmakla birlikte, uygulamada, meclis hükûmeti sistemine tam olarak sadık kalınmadığı göze çarpmaktadır. Yürütme işleri Meclis tarafından değil, İcra Vekilleri Heyeti tarafından yapılmış, hatta kabul edilen pek çok kanun tasarısı bu heyet tarafından hazırlanmıştır. Ayrıca, devlet başkanlığı makamı öngörülmediği hâlde, Meclis Başkanı olan Mustafa Kemal’in fiilen devlet başkanlığı görevi yürüttüğü görülmektedir. Özellikleri:
• Yürütme organı üyelerinin tek tek meclis tarafından seçilmesi, gerektiğinde meclis tarafından görevden uzaklaştırılması,
• Hükûmetin meclisi feshetme yetkisinin olmaması,
• Meclisin yürütme tarafından alınan kararları değiştirebilmesi,
• Ayrı bir devlet başkanlığı makamı bulunmaması.
1921 Anayasası’nın en uzun bölümü 14 madde ile yerel yönetimlerin düzenlenmesine ilişkindir. Vilayet (İl), Kaza (İlçe) ve Nahiye (Bucak) biçiminde bir örgütlenmeyi öngören bu anayasa yerinden yönetim ilkesine ağırlık vermiş, illere ve bucaklara özerklik tanımasıyla dikkat çekmiştir.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu hem uygulandığı süre hem de içerik bakımından kısa ve çoğu maddesi uygulamaya geçmemiş bir anayasadır. Bununla birlikte, Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasının ardından sırasıyla saltanatın kaldırılması, cumhuriyetin ilanı ve hilafetin kaldırılması gibi çok köklü hukuki reformlar bu anayasa rejiminde yapılmıştır. Bu köklü değişikliklerden ilki birinci meclis tarafından yapı lırken, diğerleri 11 Ağustos 1923’te çalışmalarına başlayan ikinci dönem meclisi tarafından gerçekleştirilmiştir. Göreve başlamasının hemen ardından Lozan Antlaşması’nı onaylayan Meclis, yeni bir anayasa yapımına gerek duymaksızın Anayasanın bir maddesini değiştirmek suretiyle cumhuriyet rejimini kabul etmiş, ardından da hükûmet sistemiyle ilgili önemli değişiklikler yapmıştır. Bu değişiklikler 1924 Anayasası sistemine bir geçiş niteliğindedir.
1924 ANAYASASI
Kanun-i Esasi’nin tam olarak yürürlükten kaldırılmamış olması nedeniyle ortaya çıkan iki anayasalı dönemi sonlandırmak üzere, kurucu meclis sıfatı taşımadığı hâlde, ikinci dönem meclisi kendisini yeni bir anayasa yapmaya yetkili görmüştür. Bu doğrultuda, Kanun-i Esasi Encümeni (Anayasa Komisyonu), kendiliğinden bir tasarı hazırlayarak Genel Kurula sunmuş, her maddenin kabulü için toplantı yetersayısı olan salt çoğunluğun üçte ikisinin oyu yeterli sayılmıştır.
Kurucu Meclis: Yeni bir anayasa hazırlamak için oluşturulan kurul.
Salt çoğunluk: Üye tamsayısının yarısından fazlasını ifade eder.
20 Nisan 1924’te kabul edilen Anayasa’nın temel özelliklerine bakıldığında, ilk maddede Türkiye Devleti’nin cumhuriyet ile yönetildiğine ilişkin hükmün yer aldığını ve bu maddenin değiştirilmesinin teklif dahi edilemeyeceği ilkesinin kabul edildiği görülmektedir. Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğunun belirtilmesi ile millet egemenliğine gönderme yapılırken, egemenliğin kullanımı millet adına Türkiye Büyük Millet Meclisine bırakılmıştır. Meclis yasama yetkisini bizzat, yürütme yetkisini ise kendi seçtiği cumhurbaşkanı ve onun belirlediği bakanlar kurulu eliyle kullanacaktır. Yargı yetkisi ise, yine millet adına bağımsız mahkemelerce kullanılacaktır.
Cumhurbaşkanı milletvekilleri arasından bir seçim dönemi (kural olarak 4 yıl) için seçilir. Cumhurbaşkanının görev süresi kendisini seçen meclisin görev süresine bağlıdır, seçimlerin erkene alınması durumunda cumhurbaşkanının da süresi biter. Bununla birlikte yeniden seçilmek mümkündür. Cumhurbaşkanınca meclis üyeleri arasından seçilen başbakan, yine meclis üyeleri arasından bakanları belirler ve cumhurbaşkanının onayına sunar. Bu şekilde kurulan hükûmetin bir hafta içinde programını sunması ve güvenoyu alması gerekmektedir. Cumhurbaşkanının siyasi sorumluluğu bulunmadığı için yetkilerini ilgili bakan ve başbakanın imzası (karşı imza) ile kullanabilir. Bu çerçevede, kuvvetler birliği ve meclis hükûmeti sistemi benimsenmiş olduğu hâlde, yasama ve yürütme arasında işlevsel bir ayrım yapıldığı ve bu doğrultuda parlamenter sisteme doğru bir kayış başladığı görülmektedir. 1924 Anayasasının metni dikkate alındığında, cumhurbaşkanının konumunun zayıf, meclisin üstün olduğu düşünülebilirse de, uygulamada cumhurbaşkanı olan kişilerin kimliği ve dönemin özellikleri nedeniyle aksi yönde bir sonuç ortaya çıkmıştır. Bunun en önemli gerekçelerinden biri de tek parti rejimidir.
Özellikleri:
• Yürütme organı iki başlıdır: Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu.
• Devlet başkanı siyasi olarak sorumsuzdur.
• Bakanlar Kurulu sorumludur.
• Yürütme yasamayı feshedebilir.
1924 Anayasası temel hak ve özgürlükler alanında bireyci ve liberal bir anlayışa sahiptir. Özgürlüklerin sınırı, başkalarının özgürlükleridir (m.68). Kişi dokunulmazlığı, düşünce, ifade, vicdan, din, basın, seyahat, sözleşme, mülkiyet, toplantı yapma, dernek kurma gibi klasik hakların çoğu “Türklerin tabii hakkı” olarak kabul edilmiştir (m.70). Anayasa’ya göre buradaki Türk kelimesi, Türkiye’de din ve ırk ayırt etmeksizin vatandaşlık bakımından herkesi ifade etmektedir (m.88). Ancak, “herkes” yerine Türk ifadesinin tercih edilmesi anlamlıdır. Seçme hakkı 18, seçilme hakkı ise 30 yaşını bitiren erkek Türk vatandaşlarına tanınmıştır (m.10-11). 1934’de kadınlara da seçme ve seçilme hakkı tanınmasıyla birlikte, seçme yaşı 22’ye çıkarılmıştır. Parasız ilköğretim hakkına yönelik düzenleme (m.87) dışında,
sosyal haklarla ilgili tek bir madde bulunmamaktadır. Temel hak ve özgürlüklerin yasama karşısında korunması için bir güvence olarak Anayasa Mahkemesinin kurulmadığı unutulmamalıdır.
1924 Anayasası ilk hâlinde devletin dini olarak İslam dinini belirtmişse de, 1928 yılında yapılan değişiklikle bu madde Anayasa metninden çıkartılmıştır. 1937 yılında yapılan değişiklikle de devletin laik yapısı anayasa hükmü hâline getirilmiştir. Tek partinin altı ilkesinin (cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik, inkılapçılık) devletin nitelikleri olarak anayasallaştırıldığı bu değişiklik, parti devlet bütünlüğünün önemli bir göstergesidir.
1924 Anayasası döneminde tek partili rejimden çok partili hayata geçilirken Anayasa’da bir değişiklik yapılmamıştır. Ancak, kuvvetler birliği anlayışına dayalı bu Anayasa, çoğunluk dışında kalanların, başka bir ifadeyle muhalefetin korunmasını sağlayacak mekanizmalardan yoksundu. Çoğulcu değil çoğunlukçu bir demokrasi modeli öngörülmüştü. Demokrat Partinin antidemokratik uygulamaları artan bir ivme gösterirken, bu durumdan rahatsızlık duyan orta rütbeli bir grup subay, 27 Mayıs 1960’ta Türk Silahlı Kuvvetleri adına yönetime el koymuştur.
1961 ANAYASASI
Temsilciler Meclisine basından 12 kişi katılacaktır. Bunların 9’u Ankara, İstanbul ve İzmir’de bulunan Basın Teşekkülleri Yönetim Kurullarının seçtiği temsilcilerden, 3’ü ise diğer illerdeki siyaset ve fikir gazete ve dergilerinin tirajlarına orantılı olarak göndereceği delegeler tarafından seçilecek kişilerden oluşmuştur. (Temsilciler Meclisi Seçim Kanunu, madde 8).
Temsilciler Meclisinde üniversiteleri temsilen 12 kişi yer alacaktır. Temsilci gönderecek üniversiteler İstanbul Teknik Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, İstanbul, Ege ve Atatürk Üniversiteleridir. Bu üniversitelerden seçilecek temsilcilerin oranı ve seçilme usulleri ODTÜ ve Atatürk Üniversitesinden dörder delegenin de katılacağı Üniversitelerararsı kurul tarafından belirlenir. (Temsilciler Meclisi Seçim Kanunu, madde 16).
İlk aşamada 37 subaydan oluşan Millî Birlik Komitesi (MBK), 1 sayılı Kanun’la 1924 Anayasası’na göre TBMM’ye ait olan bütün yetkileri kendisinin kullanacağını belirtmiştir. Altı ay kadar sonra ise, anayasa ve seçim kanununu yapmak üzere iki kanatlı bir kurucu meclis oluşturulması yoluna gidilmiştir. Türkiye tarihindeki ilk kurucu meclis, o dönemde sayısı 23’e inmiş olan Millî Birlik Komitesi’nin yanı sıra Temsilciler Meclisi’nden oluşmaktadır. Temsilciler Meclisi üyelerini seçecek organ ve kuruluşların dağılımı ise 158 sayılı Kanun’la belirlenmiştir. Buna göre, Devlet başkanı (10 kişi), MBK (18 kişi), iller temsilcileri (75 kişi), CHP (49 kişi), CKMP (25 kişi), barolar (6 kişi), basın (12 kişi), Eski Muharipler Birliği (2 kişi), esnaf teşekkülleri (6 kişi), gençlik (1 kişi), işçi sendikaları (6 kişi), odalar (10 kişi), öğretmen teşekkülleri (6 kişi), tarım teşekkülleri (6 kişi), üniversiteler (12 kişi), yargı organları (12 kişi) belirler. Bu üyelerin yanı sıra bakanlar da Temsilciler Meclisi üyesi sayılmıştır. Üyelerin bir kısmının MBK tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak belirlenmesi, seçimlerin genel oy esasına göre ve tek dereceli yapılmamış olması ve son olarak Demokrat Partinin temsiline imkân verilmemiş olması yapılacak anayasanın bir uzlaşma metni olmasını engeller niteliktedir. Nitekim bu eksikliği giderme amacıyla hazırlanacak metnin halk oylamasına sunulması öngörülmüştür.
Kurucu Meclis, anayasa tasarısı hazırlanması için kendi arasından 20 kişilik bir Anayasa Komisyonu belirlemiştir. Bu Komisyon ise tasarısını hazırlarken, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ile Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinden öğretim üyelerine hazırlatılan taslakların yanı sıra, son on beş yılda siyasi partilerce üretilmiş metinler, bazı anketler ve Fransız, Alman, İtalyan Anayasaları ile Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi metinlerinden de yararlanmıştır.
Anayasa görüşmelerinin önce Temsilciler Meclisinde, ardından MBK’de yapılacağı belirtilmiştir. Bir uyuşmazlık olması durumunda, iki meclisin eşit temsil edildiği bir karma kurul oluşturulacak ve bu kurulun kabul ettiği metin Kurucu Meclis birleşik toplantısında üçte iki çoğunlukla karara bağlanacaktır. Bu hüküm, uyuşmazlık çıkması hâlinde sivil tarafın avantajlı olduğuna işaret etmektedir.
Kurucu Meclisin çalışma takvimi de sıkı kurallara bağlanmıştır. Anayasa’nın 27 Mayıs 1961 tarihine kadar bitmesi gerekmektedir. Bitmemesi durumunda 15 gün ek süre verilebilir. Bu süre içinde de bitmediği takdirde, yeni bir Temsilciler Meclisi oluşturulacaktır. Kurucu Meclis, ek süreye ihtiyaç duymadan zamanında anayasa metnini kabul etmiştir.
Anayasa’nın kabulünde son olarak halk oylaması yapılması öngörülmüştür. Oylama sonucunda hayır oylarının fazla olması durumunda genel seçimlerle oluşacak yeni bir Temsilciler Meclisinin kabul edeceği metnin halk oylamasına başvurulmadan yürürlüğe gireceği belirtilmiştir. 9 Temmuz 1961 günü yapılan halk oylaması öncesinde propaganda bakımından en azından hukuki olarak bir sınırlama getirilmemiş olması sonuçlara da yansımış, %80’in üstünde bir katılım oranının yakalandığı oylamada geçerli oyların %61,5’i anayasanın kabul edilmesi yönünde olmuştur.
Bu şekilde kabul edilen 1961 Anayasası 157 madde ve 22 geçici maddenin yanı sıra bir de başlangıç bölümü içeren oldukça kapsamlı ve ayrıntılı bir metindir. Bu metin özellikle üç alanda kendisinden önceki anayasalardan ayrılmaktadır. Bunlar temel hak ve özgürlükler, devlet iktidarının bölüştürülmesi ve anayasanın üstünlüğü ilkesinin koruma altına alınması olarak sayılabilir.
Temel Hak ve Özgürlükler Alanı
1961 Anayasası devlet karşısında bireyi ön planda tutmuştur. Daha önceki anayasalarda da büyük oranda yer alan klasik hak ve özgürlükler ayrıntılı olarak düzenlenmiş ve bu hakların öznesi “Türkler” değil “herkes” olarak belirlenmiştir. Siyasal hakların da ayrıntılı bir biçimde düzenlendiği 1961 Anayasası’nın en önemli katkılarından biri ise sosyal devlet ve sosyal adalet ilkelerinin yanı sıra sosyal haklarada yer vermiş olmasıdır. Temel hak listesi bakımından evrensel standartları yakalamış olan Anayasanın, temel hak ve özgürlüklerin korunması yönünde de özgürlükçü bir yaklaşım benimsediği görülmektedir. Temel hak ve özgürlüklerde sınırlama yapılması ancak anayasanın öngördüğü sebeplere bağlı olarak kanunla yapılabilir. Bu kanun, Anayasa’nın metnine ve ruhuna uygun olmalı ve hakkın özüne
dokunmamalıdır (m.11).
1961 Anayasası temel hak ve özgürlükleri tanımanın yanı sıra, bunların etkin bir biçimde korunmasını sağlamaya yönelik olarak etkili bir idari yargı, etkili bir anayasa yargısı ve yargı bağımsızlığı konularına özel bir önem vermiştir.
İktidarın Paylaşımı ve İşleyişi
1961 Anayasası’nın, önceki anayasalardan önemli bir farkı egemenliğin kullanımını tek bir organa değil, birden çok organa ait yetki ve görev olarak kabul etmesidir.Türkiye Büyük Millet Meclisi, sadece yasama yetkisini kullanmaktadır ve artık Millet Meclisi (450 üye) ile Cumhuriyet Senatosu (150 üye) adı verilen iki kanattan oluşmaktadır. Her iki meclis de genel oy ile aynı seçmen topluluğu tarafından seçilmekle birlikte, Millet Meclisi üyeleri için 30 yaş üstü okuryazar olmak yeterli görülürken, senato için 40 yaş ve yükseköğrenim görme koşulu aranmıştır. Senato’da seçimle gelen üyeler dışında, cumhurbaşkanınca atanan 15 kontenjan üyesi, eski cumhurbaşkanları ve eski MBK üyeleri de bulunmaktadır. Bakanlar Kurulu, Millet Meclisine karşı sorumludur.
Yürütme yine siyasi olarak sorumsuz cumhurbaşkanı ve sorumlu bakanlar kurulundan oluşmaktadır. Cumhurbaşkanı ve başbakanın TBMM üyeleri arasından belirlenmesi bir zorunluluk olarak devam ederken, başbakana TBMM dışından bir bakan atama olanağı getirilmiştir. Yürütmenin uzantısı olan idareye yönelik düzenlemelerde ise yerinden yönetim ilkesi, yerel yönetim organlarının seçimle oluşması ile TRT ve üniversiteler gibi özerk kurumlar dikkat çekmektedir
Yasamaya belirli bir üstünlük tanıyan parlamenter rejim olarak tanımlanabilecek 1961 Anayasası sisteminin demokratik ve özgürlükçü yapısı ile çelişmektedir.
Anayasanın Üstünlüğünün Korunması
“Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.” Anayasa’nın 8. maddesinde yer alan bu düzenlemenin uygulanması etkili bir anayasa yargısını gerekli kılar. 1961 Anayasa’nın en önemli yeniliklerinden biri de kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemekle görevli Anayasa Mahkemesinin kurulmasıdır. 15 asıl 5 yedek üyeden oluşan Anayasa Mahkemesi üyeleri, Yargıtay, Danıştay gibi yüksek mahkeme yargıçları tarafından kendi üyeleri arasından ve cumhurbaşkanı ile TBMM tarafından seçilmekteydi. Bireylerin doğrudan Anayasa Mahkemesine başvuru imkânı bulunmamakla birlikte, Cumhurbaşkanı, TBMM’de temsilcisi olan siyasi partiler gibi sınırlı sayıda kişi veya grubun açacağı iptal davaları ya da mahkemelerce yapılacak itiraz başvuruları üzerine, Anayasa Mahkemesinin yapacağı inceleme sonrası kanun hükmünü Anayasaya aykırı bulması hâlinde iptal kararı vermesi mümkündür.
Anayasa Değişiklikleri
1961 Anayasası, kendisinden önceki dönemde çoğunluk diktatörlüğüne dönüşen rejimin bir daha ortaya çıkmasını engelleme amacıyla birtakım denge mekanizmaları oluşturmuştur. Ancak, ikinci meclis (Senato), Anayasa Mahkemesi, daha güçlü bir idari yargı ve özerk kurumlar yürütmenin daha yavaş ve daha az etkin hareket etmesine yol açmıştır.
1969-1974 yılları arasında yedi anayasa değişikliği yapılmış olmakla birlikte, bunlardan en geniş ölçekli olanı 1971 yılı değişikliğidir. Askerin siyasi hayata müdahale ettiği 12 Mart 1971 muhtırasının ardından elliye yakın maddede değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklik, sadece nicelik bakımından değil nitelik bakımından da çok önemlidir. Anayasa’nın temel hak ve özgürlükler, özerk kuruluşlar, asker-sivil ilişkileri, yargı yapılanması ve yargı bağımsızlığı gibi temel alanlarında yapılan değişiklikler 1982 Anayasası’na giden yolda ilk adımlar olarak görülebilir. Yürütmenin güçlendirilmesi, özerk kurumların yetkilerinin daraltılması ya da kaldırılması, temel hak ve özgürlüklerin daha kolay sınırlanabilir hale gelmesi, bu haklara ilişkin bazı güvencelerin kaldırılması, askerî yargının ve askerin siyasi hayattaki konumunun güçlendirilmesi, yargı bağımsızlığı ve hukuk devleti ilkelerinden ödün verilmesi bu değişikliklerin ana çizgisini oluşturur.
1982 ANAYASASI
12 Eylül 1980’de Türk Silahlı Kuvvetlerinin bir kez daha yönetime el koymasının ardından, en yüksek rütbeli beş komutanın oluşturduğu Millî Güvenlik Konseyi çıkardığı bir kanunla yasama ve tali kurucu iktidar yetkilerini kullanmaya başlamıştır.
Darbeden on ay kadar sonra yeni bir anayasa yapımı için Kurucu Meclis oluşturulmasına yönelik kanun kabul edilmiş ve 1961 Anayasası’nın hazırlık dönemine benzer biçimde bu Kurucu Meclisin de asker ve sivil iki kanattan oluşturulması esası benimsenmiştir. Ancak, sivil kanadı oluşturan Danışma Meclisi gerek yapısı gerekse yetkileri bakımından Temsilciler Meclisinden oldukça farklıdır. 160 üyeli Danışma Meclisinin 40 üyesi doğrudan, 120 üyesi ise valilerin önerdiği üçer aday arasından Millî Güvenlik Konseyi tarafından belirlenmiştir. Dolayısıyla kısmi de olsa seçimle değil, asker tarafından yapılan atama ile oluşmuş bir kuruldur ve Temsilciler Meclisi kadar geniş bir kitlenin temsili söz konusu değildir. Üstelik Danışma Meclisinin yetkisi Anayasa taslağını hazırlamakla sınırlıdır. Her konuda son karar yetkisi Millî Güvenlik Konseyindedir.
Sivil toplumun anayasa hakkında görüş bildirmesine de ciddi sınırlamalar getirilmiştir. Siyasi partiler feshedilmiş, eski siyasi parti yöneticilerinin görüş bildirmesine izin verilmemiştir. Dernek, topluluk, tüzel kişilik olarak da beyan yasağı getirilirken, vatandaşların sadece kendileri adına görüş bildirmelerine izin verilmiştir. Darbe sonrası Millî Güvenlik Konseyi Başkanı olan eski Genel Kurmay Başkanı Kenan Evren’in Anayasa’yı tanıtma gezileri çerçevesinde yapacağı konuşmalar hakkında ise mutlak bir eleştiri yasağı getirilmiş ve bunlar hakkında yazılı ve sözlü herhangi bir beyanda bulunulması engellenmiştir (Millî Güvenlik Konseyinin 65, 70 ve 71 sayılı kararları).1982 Anayasası’nın yapım süreci bu yönden de 1961 Anayasası’nın yapım sürecindenfarklılaşır. 1961 Anayasası halk oylamasına sunulurken, halk oylaması sonucunun olumsuz çıkması hâlinde ne olacağı belirlidir. Yeni bir Temsilciler Meclisi seçilecek ve bu Meclis tarafından hazırlanacak anayasa halk oylamasına sunulmaksızın kabul edilecektir. Oysa 1982 Anayasası’na ilişkin halk oylamasının olumsuz sonuçlanması halinde ne olacağı belirlenmemiştir. Askerî rejimin devam edeceğine yönelik kanı, bir an önce sivil yönetime geçmek isteyenleri Anayasa’yı onaylamak zorunda bırakmıştır.
1982 Anayasası’nın temel özelliklerine bakıldığında otorite-özgürlük dengesinde otoriteden yana olduğu, devlet organları arasında yürütmeyi, yürütme içinde de cumhurbaşkanını güçlendiren ve 1961 Anayasası’na göre daha az katılımcı bir demokrasi modelinin benimsenmiş olduğu görülür. Yasama tek meclise indirilerek kanun yapım süreci hızlandırılmıştır. Millî Güvenlik Kurulunun konumu güçlendirilmiş, askerî yargı detaylı bir şekilde Anayasada düzenlenmiştir.
Üniversiteler ve TRT’nin özerkliklerine son verilirken, hukuk devleti ve yargı bağımsızlığını sağlamaya yönelik ilkelerden büyük ödünler verilmiştir. Cumhurbaşkanı nın tek başına yaptığı işlemler, Yüksek Askerî fiura ile Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararları, olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnameleri yargı denetimi dışında bırakılırken, 12 Eylül 1980 ile 6 Aralık 1983 tarihleri arasında yapılan yasama işlemlerinin Anayasa’ya aykırılığının ileri sürülmesi yasaklanmıştır. Anayasa Mahkemesine başvuru yetkisine sahip olanların sayısı azaltılırken, Mahkemenin şekil bakımından yapacağı denetime ciddi sınırlar getirilmiştir. Temel hak ve özgürlükler alanında, başta siyasi haklar, sosyal haklar ve ifade özgürlüğü olmak üzere, birçok hak ve özgürlüğün kullanımı bizzat Anayasa’da sınırlandırılmış ve bunların kanunlarla sınırlanması daha kolay hâle getirilmiştir.
1982 Anayasası halk oylamasında yüksek bir oyla kabul edildiği hâlde, başından beri ciddi eleştirilerin hedefi olmuştur. Özellikle demokratik katılım yollarının tıkanıklığı, temel hak ve özgürlükler alanı, askerî rejimin izleri ve hukuk devleti ilkesini ihlal eden hükümler artan bir ivme ile eleştirilmiş ve zamanla bu doğrultuda anayasa değişiklikleri talep edilmiştir. Hâlen yürürlükte bulunan 1982 Anayasası’nda bugüne kadar 18 kez değişiklik yapılmış, TBMM tarafından kabul edilen bir tanesi ise halk oylamasında reddedilmiştir. Bunlar arasında en kapsamlı değişiklikler 1995, 2001, 2007 ve 2010 yıllarında yapılanlardır. Bütün bu değişikliklerden sonra, 1982 Anayasası ilk metninden oldukça farklıdır. Bu fark, temel hak ve özgürlükler alanında olduğu kadar, devletin temel organlarının yapısı ve işleyişi alanında da görülmektedir.
Anayasa Değişiklikleri
1987-1993-1995-1999 Değişiklikleri
1987 yılında yapılan ilk değişiklikte (RG.18.05.1987) seçmen yaşı indirilmiş, milletvekili sayısı dört yüzden dört yüz elliye çıkarılmış, anayasayı değiştirme usulü nispeten kolaylaştırılmış ve en önemlisi 1980 öncesi dönemde siyaset yapmış olan birçok kişiye siyaset yasağı getiren hüküm yürürlükten kaldırılmıştır.
1993 yılında halk oylamasına gerek duyulmadan yapılan ikinci değişiklik ile özel radyo ve televizyon kurulmasına engel olan hüküm değiştirilmiştir. Aslında, o dönem TBMM’de daha geniş kapsamlı bir anayasa değişikliği çalışması yapılmışsa da diğer hükümler bakımından sonuca ulaşılamayınca acil olması nedeniyle bu hüküm paketten ayrılmış ve uzlaşma ile kabul edilmiştir.
1995 yılında halk oylamasına gerek duyulmadan yapılan üçüncü değişiklik ile 1982 Anayasası’nın başlangıç bölümünden başlayarak, temel hak ve özgürlükler, yasama, yürütme ve yargı alanlarında oldukça kapsamlı değişiklikler yapılmıştır (RG.26.07.1995).
Dernekler, vakışar, sendikalar, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve kooperatişerin siyasi partilerle ilişkileri ve siyasi faaliyetlerine ilişkin yasaklar kaldırılmış, idarenin dernek ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının faaliyetlerine son verebilmesi zorlaştırılmış ve bu kararın 24 saat içinde yargıç onayına sunulması koşulu getirilmiştir. Kamu görevlilerine grev ve toplu sözleşme hakkı tanınmadan sendika kurma hakkı tanınırken, yükseköğretim eleman ve öğrencilerinin belli koşullarla siyasi parti üyesi olmalarının yolu açılmıştır.
Bir yanda siyasi partilerin yurt dışında faaliyette bulunmaları, kadın ve gençlik kolları ve vakıf kurmalarına ilişkin yasaklar kaldırılırken, diğer yanda yeni sınırlamalar getirilmiştir. Siyasi partilerin eylem ve faaliyetleri de denetim altına alınmış, ticari faaliyet yasağı getirilmiştir. Partilerin kapatılmasında “odak olma” unsurunun tespiti Anayasa Mahkemesinin takdirine bırakılmış, kapatılan bir partinin başka bir ad altında kurulması yasaklanmıştır. Partinin kapatılmasına neden olan üyelere beş yıl süreyle başka bir partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve denetçisi olma yasağı getirilmiştir. Siyasi parti kapatma davalarında savunma hakkı için, Anayasa Mahkemesi’nin kapatılması istenen partinin genel başkanını veya onun tayin edeceği vekilini dinlemesi kuralı konulmuştur. Milletvekilinin parti değiştirmesinin milletvekilliğinin düşme sebebi olması kaldırılmıştır.
1999 yılında halk oylamasına gerek duyulmadan yapılan 4. değişiklikte (RG.18.06.1999) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları doğrultusunda Devlet Güvenlik Mahkemelerinin asker üyelerinin yerine sivil üye atanması usulü kabul edilmiştir. Böylece 1982 Anayasası’nın demokratik usullere aykırı bir biçimde askere tanıdığı ayrıcalıklardan biri kaldırılmıştır.
2001 Değişiklikleri (6. Değişiklik: RG.17.10.2001, 7. Değişiklik:
RG.01.12.2001)
2001 yılında, Avrupa Birliği’ne uyum sağlama amacıyla kabul edilen 6. değişiklik paketi bugüne kadar yapılan en kapsamlı değişikliktir. Anayasanın başlangıç dahil 33 maddesinin (13, 14, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67, 69, 74, 87, 89, 94, 100, 118, 149 ile geçici 15. madde) değiştirildiği bu paketin amacı Avrupa Birliği’ne uyum doğrultusunda Kopenhag kriterlerini sağlamaktır.
1999 milletvekili seçimlerinin ardından TBMM bünyesinde yer alan partilerin ikişer temsilci ile yer aldıkları bir Partilerarası Uyum Komisyonu kurulmuş ve bu Komisyon Anayasa değişikliği çalışmalarına başlamıştır. 2001 yılına gelindiğinde 37 madde üzerinde anlaşmaya varılmış, ancak TBMM’de yapılan oylamada üç madde reddedilmiştir. Dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer 86. maddede milletvekillerinin emekliliklerine ilişkin düzenlemeyi halk oylamasına sunmaya karar verince bu hüküm paketten ayrılmış ve 33 maddelik değişiklik halk oylamasına gerek duyulmadan uzlaşma yoluyla kabul edilmiştir. Yine 2001 yılı bitmeden yapılan 7. değişiklikte ise, 86. madde yeniden düzenlenmiş ve bu sefer cumhurbaşkanınca da onaylanarak halk oylamasına sunulmadan kabul edilmiştir.
2001 değişikliğinin en önemli kazanımı temel hak ve özgürlükler alanındadır. 1982 Anayasası’nın temel hak ve özgürlükleri sınırlandırma rejimi tamamen değiştirilmiştir. 1982 Anayasası’nın getirdiği çifte sınırlama rejimine son verilmesi ile getirilen ek güvenceler Anayasa’nın özgürlükler konusuna genel yaklaşımını başka bir ifadeyle ruhunu değiştirmiştir. Benzer bir değişiklik, hakkın kötüye kullanımını düzenleyen 14. maddede de yapılmıştır. 2001 sonrasında, 1982 Anayasası’nın özgürlük-otorite ilişkisinde özgürlükten yana geçiş yaptığı ileri sürülebilir.
Temel hak ve özgürlükler ile ilgili düzenlemelerde yapılan olumlu değişiklikler şu şekilde özetlenebilir: Toplu olarak işlenen suçlarda hâkim önüne çıkarılma süresi 15 günden 4 güne indirilmiş, yakınlarına haber verme zorunluluğu getirilmiştir (m. 19). Arama, el koyma, konut dokunulmazlığı, haberleşmenin gizliliği gibi konularda, idare tarafından yapılan müdahalelerin 24 saat içinde hakim onayına sunulması ve hâkimin 48 saat içinde karar vermesi esası kabul edilmiştir (m. 20, 21, 22). Düşünce açıklamalarında ve basında, kanunla yasaklanmış dil kullanımını engelleyen hüküm yürürlükten kaldırılmıştır (m. 26 ve 28). Adil yargılanma hakkı anayasaya girmiştir (m. 36). Savaş, çok yakın savaş tehdidi ve terör suçları dışında ölüm cezası kaldırılmıştır (m. 38). Taksirli suçlardan hüküm giyenlere de oy hakkı verilmiştir (m. 67). Türkiye’de oturan yabancılara karşılıklılık kaydıyla dilekçe hakkı tanınmıştır (m. 74). Siyasi parti kapatma davalarında odak hâline gelme durumunun tanımı yapılarak Anayasa Mahkemesinin bu konudaki takdir alanı daraltılmış, parti kapatma yerine devlet yardımından yoksun bırakma yaptırımı uygulanabilmesinin yolu açılmıştır. Anayasa Mahkemesinin bir partinin kapatılmasına karar verebilmesi için 3/5 nitelikli çoğunluk aranması da siyasi partilerin kapatılmasını zorlaştırmaya yönelik bir başka adımdır (m. 69).
2001 değişikliğinin bir diğer önemli noktası, 12 Eylül 1980 ile 6 Aralık 1983 tarihleri arasında Millî Güvenlik Konseyi tarafından çıkarılan kanunların (838 yasama işleminin) Anayasaya uygunluk denetiminin yapılmasını engelleyen Geçici 15. maddenin 3. fıkrasının yürürlükten kaldırılmasıdır. Böylelikle, söz konusu tarihler arasında çıkarılan yüzlerce kanunun anayasaya aykırılık iddiasıyla Anayasa Mahkemesi önüne taşınmasının yolu açılmış, hukuk devleti ilkesini zedeleyen önemli sorunlardan biri ortadan kaldırılmıştır.
Değişiklikler kapsamında, askerî müdahalelerin siyaset üzerinde etkisini sürdürme işlevini de gören Millî Güvenlik Kurulunun üye yapısı değiştirilerek sivil üyelere sayıca üstünlük sağlanmıştır.
En önemli getirisi, 12 Eylül’ün temel hak ve özgürlüklere yaklaşımından uzaklaşma yönünde irade gösterilmiş olmasıdır.
2002 Değişikliği (8. Değişiklik: RG.31.12.2002)
Bu değişiklik, Kasım 2002’de yapılan milletvekili seçimleri sonucunda ortaya çıkan sorunun çözümüne yöneliktir. Seçimden birinci parti konumunda çıkan Adalet ve Kalkınma Partisinin Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan mevzuat nedeniyle aday olamamış, dolayısıyla milletvekili seçilememiştir. Parlamentoda bulunan iki partinin uzlaşması ile hem seçim engeline ilişkin maddede (m. 76) hem de ara seçime ilişkin maddede (m. 78) değişiklik yapılarak iktidar partisi genel başkanının başbakan olmasının önündeki anayasal engel kaldırılmıştır.
2004 Değişikliği
2004 yılında yapılan 9. değişiklik, Avrupa Birliği’ne uyum amacıyla iktidar ve muhalefet partilerinin uzlaşması ile kabul edilmiştir (RG.22.05.2004). Değiştirilen hükümler arasında, ölüm cezasının tamamen kaldırılması, (m. 15, 17, 38, 87), kadınerkek eşitliğini sağlamada devletin pozitif yükümlülüğü (m. 10) ve temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası andlaşmaların kanunların üstünde olduğuna dair düzenlemeler (m. 90) dikkat çekmektedir. Yükseköğretim Kurulunun oluşumundan Genelkurmay Başkanlığı kontenjanının çıkarılması (m. 131), Devlet Güvenlik Mahkemelerinin anayasal dayanağının kaldırılması (m. 143) ve Silahlı Kuvvetlerin Sayıştay tarafından denetimine getirilen sınırlamaların kaldırılması (m. 160) Anayasa’dan orduya sağlanan bazı ayrıcalıkların ayıklanması bakımından önemlidir.
2007 Değişiklikleri (13. Değişiklik: RG.18.05.2007, 14. Değişiklik:
RG.16.06.2007, 15. Değişiklik: RG.16.10.2007)
13. değişikliğin amacı, seçilme yaşını 25 yaşa indiren değişiklik ile bağımsız adayların birleşik oy pusulasında yer almasını düzenleyen değişikliğin yapılacak genel seçimlerde uygulanmasının sağlanmasıdır.
2007 yılında yapılan asıl değişiklik, cumhurbaşkanı seçiminde yaşanan krizi aşma amacıyla yapılan 14. değişikliktir. Cumhurbaşkanı seçimi sürecinde toplantı yeter sayısının ne olması gerektiği yönündeki tartışma, yapılan ilk oylamanın Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi ile sonuçlanınca bir yandan seçimlerin yenilenmesi kararı alınmış, bir yandan da Anayasa Mahkemesi tarafından verilen kararı ortadan kaldıracak doğrultuda bir anayasa değişikliğine gidilmiştir. Bu değişiklik ile hem toplantı yeter sayısının ne olduğu hakkında açık düzenleme yapılırken hem de cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi esası getirilmiştir. Yasama döneminin dört yıla indirildiği bu değişiklikte, cumhurbaşkanının süresi de beş yıl olarak belirlenmiş ve ikinci kez seçilebilmesinin önü açılmıştır.
Cumhurbaşkanlığı seçiminde yaşanan krize bir tepki olarak kısa bir sürede yapılmıştır. Bu nedenle de bazı özensizlikler dikkat çekmektedir. Örneğin, yasama dönemi dört yıla indirildiği hâlde, meclis başkanının süresini düzenleyen 94. maddede buna paralel değişiklik yapılması unutulmuştur. Değişiklik metni halk oylaması ile kabul edilmeden önce 11. cumhurbaşkanının yeni seçilen TBMM tarafından seçilmiş olması, geçici hükümlerde 11. cumhurbaşkanının seçimine ilişkin düzenlemeleri anlamsız kılmış, bu doğrultuda halk oylaması öncesinde halk oylamasına sunulan metin üzerinde değişiklik yapılmak zorunda kalınmıştır (15. değişiklik). Bu değişiklik, TBMM içinde bir uzlaşmaya dayanmamakla birlikte, halk oylaması sonucunda %68,95 evet oyuyla kabul edilmiştir.
2008 Değişikliği (16. Değişiklik: RG.23.02.3008)
2008 yılında yapılan bu değişikliğin amacı üniversitede türban yasağının aşılmasıdır. Ana muhalefet partisi CHP’nin muhalefetine rağmen, AKP ve MHP’nin uzlaşması ile halk oylamasına gerek kalmaksızın TBMM tarafından kabul edilen ve Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından onaylanan bu değişiklik CHP’nin başvurusu üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir (RG.22.10.2008). Anayasa Mahkemesinin bu kararı yetkisini aştığı gerekçesiyle eleştirilmiştir.
2010 Değişikliği (17. Değişiklik: RG.13.05.2010)
2001 değişikliğinden sonra 1982 Anayasası’nda en kapsamlı değişiklik 2010 yılında yapılmıştır. İki geçici madde (geçici 18 ve 19) ile birlikte toplam 26 maddede (10, 20, 23, 41, 51, 53, 54, 74, 84, 94, 125, 128, 129, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 156, 157, 159, 166, geçici 15) değişiklik yapılmıştır. Bu değişikliğin asıl ağırlık noktası nı Anayasa Mahkemesi (AYM) ile Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun (HSYK) yapısı ve yetkilerinin değiştirilmesi oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra, askerî yargının görev alanını daraltan düzenlemeler ile geçici 15. maddenin 12 Eylül dönemine cezai, mali ve hukuki yargı bağışıklığı getiren hükmünün yürürlükten kaldırılması 12 Eylül rejimin izlerinin silinmesi bakımından önem taşımaktadır.
Bu paket kapsamındaki bazı değişiklikler, Türkiye’nin taraf olduğu uluslar arası sözleşmelerde yer alan bazı hükümlerin anayasaya eklenmesi ya da bu sözleşmelere aykırı olan bazı hükümlerin anayasadan çıkarılması biçimindedir. Bunlar arasında özellikle Uluslararası Çalışma Örgütü (İLO) Sözleşmelerine uyum sağlama amacıyla sendika hakkında iş kolu ayrımı yapan, grev ve lokavt hakkını gereksiz sınırlayan hükümlerin yürürlükten kaldırılması ile memurlara toplu sözleşme hakkı getiren düzenlemeler önemlidir (m. 51, 53, 54, 128). 1982 Anayasası’nın hukuk devleti ilkesini zedeleyen bazı hükümlerinde sınırlı da olsa değişiklik yapılmış, kısmen yargı denetimi kabul edilmiştir. Örneğin, Yüksek Askerî fiuranın terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç her türlü ilişik kesme kararına karşı yargı yolu açılmıştır (m. 125). HSYK’nın kararlarına karşı yargı yolu kapalı iken, sadece meslekten çıkarma kararlarına karşı yargı yolu açılmıştır (m. 159). Uyarma ve kınama cezaları ile ilgili disiplin kararlarının yargı denetimi dışında bırakılmasına olanak sağlayan hüküm kaldırılmıştır (m.125). Öte yandan, idari yargı tarafından verilen kararlardan rahatsız olan hükûmet, uygulamayı değiştirmek amacıyla yargı yetkisinin yerindelik denetimi biçiminde kullanılamayacağını “hiçbir surette” ibaresiyle pekiştirmiştir (m. 125). Hukuk devleti ilkesi bakımından bir önemli değişiklik ise yargı bağımsızlığı ve tarafsızlığına yöneliktir. Bu doğrultuda, Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işlerinin kanunla düzenlemesine ilişkin esaslardan “askerlik hizmetinin gerekleri” ibaresi çıkarılmıştır (m. 156, 157). Askerî yargının görev alanının daraltılması (m. 145) ise, 1961 Anayasası’ndan itibaren sürekli genişleyen askerî yargı alanının demokratik bir hukuk devletinde olması gereken standartlara getirilmesi bakımından oldukça önemlidir. Yüce Divan sıfatıyla Anayasa Mahkemesi tarafından yargılanacak kişiler arasına TBMM Başkanı’nın yanı sıra, Genelkurmay Başkanı, Kuvvet Komutanları ve Jandarma Genel Komutanı eklenmiş ve bu kararların yeniden incelenebilmesi olanaklı kılınmıştır (m. 148).
2010 değişikliğinin 12 Eylül rejimiyle hesaplaşma anlamında en simgesel değişikliği geçici 15. maddenin kaldırılmasıdır. Askerî müdahaleyi yapan generaller başta olmak üzere o dönem görev yapanlar için getirilen yargı bağışıklığını kaldıran bu hükmün 12 Eylül 2010 günü yapılan halk oylaması ile kaldırılmış olması anlamlı bir tesadüftür.
Bu Anayasa değişikliğinin yapım sürecine bakıldığında sadece iktidar partisi konumunda olan AKP’nin inisiyatifi olduğu görülmektedir. İktidar partisi, kendi çoğunluğuna dayanarak hazırlamış olduğu teklif metnini TBMM’den geçirmiş ve TBMM’deki diğer partilerin muhalefetine rağmen değişiklik halk oylamasında %57,88 evet oyu ile kabul edilmiştir. Muhalefet partileri değişikliklerin tamamına karşı olmadıkları hâlde, sürece dahil edilmedikleri, uzlaşma arayışında bulunulmadığı için de tepki göstermişlerdir.
2011 Değişikliği (18. Değişiklik: RG.29.03.2011)
Anayasa Mahkemesinin sporda tahkim kurulu kararlarına karşı yargı yolunu kapatan kanun maddelerinin anayasaya aykırı olduğuna karar vermesinin ardından, bu kararları etkisiz kılma amacıyla Anayasa’nın 59. maddesine yeni bir fıkra ilave edilmiştir. Buna göre, spor faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararlarda zorunlu tahkim getirilmiş ve tahkim kurulu kararlarına karşı yargı yolu kapatılmıştır. Hukuk devleti ilkesinin istisnalarına bir yenisini ekleyen bu düzenlemenin Meclisteki tüm partilerin uzlaşması ile kabul edilmesi spor kamuoyunun gücünü göstermesi bakımından dikkate değerdir.
12 Haziran 2011 seçimleri öncesinde yeni bir anayasa yapılması konusu siyasi partilerin önemli gündem maddelerinden biri olmuştur. Nitekim seçimleri takip eden dönemde yeni anayasa yapım çalışmaları başlamış ve bu amaçla TBMM’de temsil edilen siyasi partilerin eşit temsil edildiği bir “Anayasa Uzlaşma Komisyonu” oluşturulmuştur. 19 Ekim 2011’de göreve başlayan bu Komisyon’un çalışmaları halen devam etmektedir. Uzlaşma sağlanması halinde anayasacılık tarihimizde uzun bir aradan sonra sivil inisiyatişe bir anayasa yapılmış olacaktır.
AÖF Türk Siyasal Hayatı 1.4. Üniteler Ders özetleri
-
- Benzer Konular
- Cevaplar
- Görüntü
- Son mesaj
-
- 0 Cevaplar
- 4424 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Mert Ali
-
- 1 Cevaplar
- 8301 Görüntü
-
Son mesaj gönderen efee
-
- 0 Cevaplar
- 5503 Görüntü
-
Son mesaj gönderen selin
-
- 1 Cevaplar
- 5252 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Mert Ali
-
- 1 Cevaplar
- 5234 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Mert Ali
-
- 1 Cevaplar
- 4785 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Mert Ali
-
- 0 Cevaplar
- 2893 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Mert Ali
-
- 2 Cevaplar
- 3896 Görüntü
-
Son mesaj gönderen Serdar Yıldırım
-
- 1 Cevaplar
- 220 Görüntü
-
Son mesaj gönderen krkc
-
- 0 Cevaplar
- 4939 Görüntü
-
Son mesaj gönderen By_saglik
-
- Bilgi
-
Kimler çevrimiçi
Bu forumu görüntüleyen kullanıcılar: Hiç bir kayıtlı kullanıcı yok ve 4 misafir