KPSS TÜRKİYE COĞRAFYASI

[esse]

Türkiye’de Akarsular
Karadeniz Akarsuları
Yatak eğimleri, hidroelektrik enerji,aşındırma güçleri fazladır. Dar ve derin vadi içinde akmaktadır.
 Kızılırmak
 Yeşilırmak
 Bartın Çayı
 Kelkit çayı
 Filyos
 Doğankent çayı
 Çoruh
 İyidere
 Fırtına deresi
Akdeniz Akarsuları
En fazla akım kış aylarındadır. Ancak Manavgat, Eşen gibi akarsular karstik kaynakla beslendiği için yaz aylarında da akımları gürdür.
 Dalaman çayı
 Eşen çayı
 Manavgat
 Aksu
 Köprü
 Seyhan
 Ceyhan
 Asi
Ege Akarsuları
Eğimi, enerji potansiyeli ve aşındırması az olan akarsulardır.Menderes çizerler ve vadi tabanları geniştir.
 Bakırçay
 Gediz
 Büyük Menderes
 Küçük Menderes
Marmara Akarsuları
Eğimleri azdır. Dolayısıyla hidroelektrik potansiyelleri azdır.
 Meriç (Ergene)
 Sakarya
 Susurluk
 Orhaneli çayı
 Nilüfer çayı
 Gönen çayı
İç Anadolu Akarsuları
Sel rejimi özelliği olan akarsulardır. İlkbahar en fazla akıma ulaştıkları dönemdir.
 Çarşamba suyu
 Porsuk
 Sakarya
 Kızılırmak
 Samantı çayı
Doğu Anadolu Akarsuları
Kış aylarında yağışın kar şeklinde olması sonucu akımın en az olduğu dönem de kış aylarıdır.
 Fırat
 Aras
 Kura
 Karasu
 Murat
 Dicle
 Arpaçay
 Zap suyu
Güneydoğu Anadolu Akarsuları
Bu bölgede akarsular derin vadi içinde akar. Bu yüzden bölgede sulamadan direk olarak yararlanılmaz. Bu yüzden genelde baraj üzerinden sulama olur.
 Fırat
 Dicle
Türkiye’de Akarsular ve Özellikleri
 Türkiye’de akarsular denge profilinden (yatak eğimi deniz seviyesine kadar yaklaşmış olan akarsular) uzaktır. Yüksek ve dağlık ülke olmamız bunun nedenidir. Ayrıca bu sebepten akarsularımızın yatak eğimleri, akış hızları, hidroelektrik enerji potansiyeli aşındırması fazladır.

Tüm bunlara dayanarak da akarsularımızda ulaşım elverişli değildir. Sadece Bartın çayı ulaşıma elverişlidir.
Ülkemizde denge profiline en yakın akarsular Kıyı Ege ve Marmara Bölgesi’nde bulunur.
 Dağların kıyı çizgisine ulaşımı ve Türkiye’nin yarımada şeklinde oluşu akarsu boylarını kısa yapmaktadır.
 Akarsularımızdan sulama, içme, balıkçılık, enerji üretimi ve su sporları alanlarında faydalanırız.
 Ülkemizde akımlar genelde ilkbaharda en fazla seviyeye ulaşır. Sebebi kışın yağan karların erimesidir.
 Çoruh, Dicle, Fırat, Aras ve Kura gibi akarsular ülkemiz sınırları içinde doğup, sınır dışındaki ülkelere dökülür.
 Asi ve Meriç nehri sınırlarımız dışında doğup ülkemizden geçerek denize dökülür.
 Yağış rejiminin düzensiz olması ve yağış biçimleri, ülkemizde akarsu rejimlerinin düzensiz olmasını sağlamıştır.
 Akarsu havzalarımızda ne kadar endüstriyel kuruluş varsa o bölgenin akarsuları daha kirlidir.
 Genelde doğu batı yönlü akışlar vardır.
 Ege bölgesinde yatak eğimleri az olduğu için menderesler oluşur. Mendereslerin akış hızı, aşındırması, enerji potansiyelleri azdır. Yana doğru aşındırma ve biriktirme ise fazladır.
 Sınırlarımız içinde en büyük akarsu Kızılırmak, sınır dışını da katarsak en büyük akarsu Fırat’tır.
 Meriç Nehri Yunanistan ile, Aras Nehri de Ermenistan ile sınır olma özelliği taşıyan akarsularımızdır.
 Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nde yatak eğimleri fazladır. Bu yüzden akarsular derin vadiler şeklinde akar. Bu şekilde derin vadide akan akarsularımızda taşkınlar olmaz. Ancak Meriç Nehri bu özelliklerde olmadığı için hemen hemen her sene taşıyor.
Akarsu Aşındırma Şekilleri ve Akarsu Biriktirme Şekilleri
Akarsu aşındırma şekilleri ve akarsu biriktirme şekilleri kpss coğrafya dersinde Türkiye’de Akarsular konusunun son bölümünü oluşturmaktadır. Önceki konularda coğrafya dersine Türkiye’deki akarsular ve özelliklerini, havza, debi ve akarsu rejimlerini işlemiştik. Akarsulara ait bu son bölümde de sırası ile akarsu aşındırma şekilleri ve akarsu biriktirme şekillerini işleyeceğiz.
Akarsu Aşındırma Şekilleri
Kpss coğrafya dersinde yer alan akarsu aşındırma şekilleri 7 tanedir.
1) Vadi: Akarsuyun aktığı yatağa vadi denilir. Oluşumlarına göre vadiler 4′e ayrılır:
 Çentik Vadi:V şeklinde oluşan dar ve derin akarsu yataklarıdır.Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgelerinde yaygındır. Ülkemiz genç oluşumludur ve bu yüzden bu tür vadiler çok vardır.
 Boğaz Vadi (Yarma):Deniz ve kara seviyesindeki değişimlere bağlı oalrak akarsuların açtığı derin boğaz görünümlü vadilerdir.
Sakarya Nehri’nin oluşturduğu Geyve Boğazı buna örnektir.
 Kanyon Vadi:Boğaz vadiyle aynı özellikleri taşısa da, yamaçlarının basamak şeklinde olması ve genelde karstik araziler üzerinde olması yönüyle boğaz vadiden ayrılır. En çok Akdeniz Bölgesi’nde yer alır.
 Alüvyal Tabanlı Vadi:Eğimin azaldığı yerlerde yanal aşındırmayla oluşan vadilerdir.
Ege Bölgesi’nde yer alan menderesler buna örnektir.
2) Peribacaları: Volkanik yani tüflü arazilerde cılız bitki örtüsüyle beraber, rüzgarın da dolaylı etkisiyle akarsu ve sel sularının oluşturduğu şekillerdir. İç Anadolu Bölgesi’nde Orta Kızılırmak Bölümü’nde yer alır.
Peribacaları oluşumunda hem iç kuvvetler hem de dış kuvvetler etkilidir.
3) Dev Kazanı: Akarsuların şelaleler oluşturduğu yerlerde görülür.
Erzurum Tortum, Antalya Manavgat bunlara örnektir.
4) Menderes: Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde büklümler yapması ile oluşan şekillerdir. Ege Bölgesi’nde yaygındır.
5) Kırgıbayır (Badlans): Bitki örtüsünün cılız ve genelde kurak arazilerde sel sularının etkisiyle oluşan bozuk arazi yapısıdır.
6) Plato: Akarsuların derin vadilerle yardığı düzlüklerdir. Türkiye’de Platolar konusunda detaylı anlatılmıştır.
7) Peneplen (Yontukdüz): Kpss coğrafya dersinde akarsu aşındırma şekilleri içindeki en son şekil olan peneplen, deniz seviyesine yakın aşındırılmış hafif dalgalı düzlüklerdir.
Ülkemiz genç oluşumlu olduğundan peneplen görülmez. Ancak bu şekle en yakın bölge Marmara Bölgesi’dir.
Akarsu aşındırma şekilleri tamamlanmıştır. Şimdi de akarsu biriktirme şekilleri konusuna göz atalım.
Akarsu Biriktirme Şekilleri
1) Delta: Akarsuların deniz kıyısında topladıklarını biriktirmesi sonucu oluşan şekillerdir.
2) Birikinti Yelpazesi: Eğimin azaldığı yerlerde yelpaze şeklinde oluşan akarsu biriktirme şeklidir.
3) Seki (Taraça): Deniz ve karadaki yükselmelere bağlı olarak, akarsuyun yatağını derine aşındırması sonucu eski yatağın basamak şeklinde ortaya çıkmasıyla oluşan akarsu biriktirme şeklidir.
4) Birikinti Konisi: Birikinti yelpazelerinin birleşmesiyle oluşan akarsu biriktirme şeklidir.
5) Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu meydana gelen şekillerdir.
6) Irmak Adası (Kum Adası): Akarsuların taşıdığı malzemelerin eğimin azaldığı yerlerde bırakması sonucu, adalar şeklinde oluşan biriktirme şeklidir.