İslamiyetten Önceki Türk Sanat Tarihi PDF indir

[alaaddin]

İslamiyetten Önce Türk Sanatı.pdf

(Yazının PDF dosyası yazının en başındadır.)

1 .I. Hunlar Devrinde Sanat
Mil&tan,dnce I. binde kuzey Cin'de gorulen ve Cin kaynaklarmda Hiyung-Nu
ad1 ile tanman Asya Hunlar~ umurniyetle tarih sahnesinde ilk rol oynayan Turkler
olarak kabul edilmektedir. Milattan sonra dorduncu yuzydda Avrupa'da gdrulen
Hunlar bunlarm hir devaml olup, Attila (434-453) idaresinde Mang k~y~lar~kandaa r
hemen'hemen butun Avrupa'ya hilkim olmuglard~r.
Asya Hunlar~h akk~ndail k tarihi kaynak M.0. 318 yrlmda Hunlar'la Cinliler arasmda
yapdan bir an lag may^ gbsterir. Bu tarihten sonra Hunlar, Orhun ve Tola nehirleri
bdlgesi merkez olmak Were Huang Ho nehri boydk dirseginin iki tarafma
yaydmtglardu. Bu zamandan baglayarak Cinliler Turkler'e karg~k orunmak icin Cin
seddini drmeye koyulup doksan y~slo nra M:6. 214 de tamamlam~glard~r.
M.6. 209-174 aras~ndab uyuk bagbug Mo-tun Hunlar'm idaresini eline alm~st~.
Babas~T u-man'm Hun ditinde imparator manasma gelen Tan-Hu veya $an-Yu unvan1
onun eski bir Turk hukumdar sulZilesinden geldigini gdsterir. M.0. birinci yuzy11
ortalar~ndaC inliler'in entrikalarl yuziind_en Hun lmparatorlugu ikiye bdlunmijg,
bunlardan bir ksm~Ci -Ci idaresinde Talas ve Cu bdlgesine yerlegmiglerdir ki Avrupa
Hun1ar1'nm bunlardan geldigi tahmin edilmektedir. DiQer bir kwm Hunlar yakm
doguda Eftalitler'le kartgarak Ak Hunlar ad1 ile Kafkaslar'dan kuzey Hindistan'a kadar
uzanan bir imparatorluk kurmuglar, Cin'de kalan Hunlar ise dorduncu yuzyd
ortalar~nak adar hakimiyetlerini devam ettirmi~lerdir.E ftalitler veya Ak Hunlar Turk-
Ce konu~uyorlardC~.in kaynaklarmda kalan ~siung-NUke lime ve cumleleri de Altay
dillerine ve ~urkieb~aeg lan~rG. uney sibiryalda Altay DaQhe teklerinde Pazrr~
k'daR us arkeologu Rudenko tarafrndan sedan M.O. IV. ve Ill. yuzyddan kalma
kurganlarda Hunlar'a ait bircok egya ile buzlar icinde bozulmayan insan ve hayvan
oluleri bulunmugtur. Leningrad Ermitage Muzesi'nde saklanan bu eserler araslnda
hall, kumag, renkli ke~aep like ortuler gibi, hayvan kavgalar~v e insan figurleri
ile suslu ~ozken gin tekstil igleri yanmda at11a raba, ~eg~etgliy a vard~rO. lu ile beraber
atlar da g6muluyordu. Atlardan baz~larg~e yik ve ren maskeleri tag~yorlard~.
lkinci kurgandaki mumyalanm~go lunun vucudu dovmelerle kapl~id i. Tamamiyle
hayah hayvan figurlerinden ibaret olan bu ddvmeler s~rtta,k ollarda ve sag alt bacakta
saglam olarak kalm~gt~r.
Bu kurganlardan pkan hall ve tekstil iglerinin Hun sanatl bak~m~ndaany rl bir
ehemmiyeti vard~r.B unlardan baz~lar~ndAah amenig sanat~t esirleri aqkqa gorulmekle
beraber ke~euz erine ince ve renkli deriler yap~gt~rmasku retiyle suslenen
bir grup tekstil igleri tamam~yle orijinal Hun uslirbunu belli etmektedir. Bunlar, eyer
ortuleri (belleme) olarak yap~lmlgt~(rR. es. 1). Boyle ke~edenb ir belleme uzerinde
renkli derilerden kesilerek yap~gtlr~lmp~agr~ alarlab ir dag ke~esines ard~rank artal
Res~m-1 Belleme
gr~fonug osteren bir hayvan kavgas~c anlandlr~lmlgt~(Rr es. 2). Cok realist ve olume
yaklagan keqlnin urpermelerln~ bOtun kuvvet~yle aksettiren sahne simetrik olarak
arka arkaya I~dIe fa tekrarlanmrgt~rB. uHun sanat~i ~qo~k knar akteristik bir uslirbu
gostermekted~r. Selenga nehrinin Baykai golune akt@ yerin yaklnmda Noin Ula
bolgesinde, u~ grup halinde 212 kurgan vard~rA. plan kurganlarda etraf~k ahn kutuklerle
qevril~a, ga~dir ekler uzerine ~atwola n, beg metre uzunlukta u~ metre kadar
genlg, birbu~ukm etre kadar yuksek bir d~gkls lrnla bunun i~indeu $ metreden
biraz daha uzun ve aynl nlsbette genigligi, yijksekligi olan aga~di rekli mezarda
~oikyi bir ig~ilikg osteren tahtadan bir tabut bulunuyordu. Olu, itinall bir gekilde
giydirilmigti. Mezar odaslnm etraf~,ta van ve yer ipek, ke~eve yun ortulerle kaph
Res~rn-2. Belierne, detay, dag keqisine saldiran kartal.
idi. Bu ortulerden bir~oguil e hayvan figurleriyle iglenrnig gurnug levhalar, eyer tak~
mlaru~~, ayakh rnasalar, qegitli agaq e$ya, silindir~ka yakh kulplu tunq kazanlar,
yerli keramik, renkli cam boncuklar, ptal gibi kullan~lanp buklar,,Cin igi aynalar,
araba tekerlekleri, mucevherler, saq orguleri, elbiseler gibi Hunlar'a ait-bir~okeg -
ya, bu kurganlardan qkarllarak Len~ngradE rrn~tageM uzesi'ne rnal edilrnigtir. Bulunan
eserler arasmda
lake bir k8senin
kitabeshde u~ ustanln
ad1 ~leSa hlin saray1
i~inM .S. 13 y~hnln
5 Eylul gunij
yap~ld~g~ya z~l~dlr.
Buyuk bir ke~eor tu
uzerinde Pazlr~k'tak~
benzerleri gibi, ince,
renkli derilerden kesilmig
par~alarla diger
bir hayvan kavgas1
canland~r~lrn~gBtu~-r .
rada, kanatl~a rslana
benzer bir grifon arkadan
bir geyige
sald~rmaktad~(Rr es.
3). Burada kbmpo-
Resrrn-3 : Noin-Ula, Griffon-Gey~kr nucadeles~k, eqe aplike zisyon, daha $ematik
ve usltlplagrn~g olrnakla
beraber, can
Gekigen geyigin ~ok
realist bir gdrugle
ifade edildigi gorulrnektedir:
Yun kumag
uzerine igleme
olarak yaptlrn~g diger
bir drtude, siyah
beyaz kaplan ~izgileriyle
ustte ve altta
kaplan bag1 ve pen-
~eleriig lenerek, serilmis
bir kaplan
postu etkisi uyandlr~
lrnak istenrnigtir
(Res. 4). Duvardaki
tirtulerden biri yun
Uzerine iglenrnig olarak
su bitkileri arasmda
kaplumbagalar
ve bahklardan ibaret bir kompozisyon gdsteriyor (Res. 5). Diger bir iglerneli yun
drtu de su i~indeku glar ve bahklarla buna yakm bir dekor gosteriyor. Alt~nck~u rganda
bulunan bir iglerne, k~vraka tlar~i le Hun suravilerini canlandlrrnaktad~(rR es.
6). Yirmi ikinci kurganda duvara as111v e buyuk bir ustal~klay ap~lm~ygun iglernede
~okca nh, kuwetli
bir portre hususiyeti
olan bry~klr iki insan
bag1 bilhassa dikkati
~ekrnektedir (Res.
7). Bunlar daha son2
ra Gokturkler ve Uygurlar'da
gdrecegirniz
portre sanat~nrn
dnculeri olarak gorulebilir.
Ivalga'nm Selenga
nehrine akt~g~
yerde Ulan Ude'de
bircok evlerde bOyuk
ve etraf~ surlarla
~evrilbi ir iskBn yerinin
izleri bulunrnugtur.
Evlerin dogemeleri
alt~nda scak
Resim-5 :Noin-Ula, Yiin igleme brtii, su i~indeka plumbaga ve balrklar hava Ve durnan
wtma yollar~ vard~r. Hypocauste
wtma sisteminin Roma'dan
ayrl olarak Hunlar'da
da kullan~ld~a~nlIa' g~hyor.B uraslnln
az zaman sonra tahrip
edilmig qldugunu tahmin ettiren
igaretler vard~r.B elki Cinliler'le
ilgili veya or~lardan gelme
bir tesis oldugu da
dugunulebilir.
t
I .2. Gokturkler
Devri San'at~
Alt~nc~y uzyd ortalar~nda
Orhun Nehri bat~smdaki yayla
bolgesinde (Otugen'de) kurulup,
Manprya'dan Karadeniz
sahillerine kadar uzanan buyuk
Turk imparatorlugu devlet
ve millet olarak Turk adrn~k ullanan
ilk buyuk siyasi kurulugtur.
Gin kaynaklar~ Gokturkler'in
Asya Hunlar~ soyundan
geldigini a~lk~bealir tir. Gokturk
imparatorlugu bu zamanda
11 Hakan unvanm alan Bumin
ve kardegi istemi ile
552'de kurulmug, Mukan Hakan
zamanmda (553-572) en
parlak devrini yaSam~$t~Br.u -
Res~m-6N. o~n-Ulay, un ~glemeH. un suvar~ler~ tun Orta ~s~a'&-~Cirklegmesi
i~inb,u ilk ad~mo lmugtur. Kuruldugu
zamandan itibaren idari bak~mdand ogu ve bat1 olarak ~kiyeb olunen imparatorluk
630 y~llar~ndGain nufuzu ahag irmig ve 682'de llterig (Kutluk) Hakan'm
buyuk devlet adam1 Tonyukuk ile birlikte siyasi mucadeleleri sonunda dogu k~sm~
yeniden hakimiyetini elde etmigtir. Kapagan Hakan zamanmda (692-716) Orta Asya'da
butun Turkler bir devlet halinde birlegtirilmig ondan sonra gelen Bilge Hakan
ve Kardegi Kultigin Gokturk devletinin en tanlnmlg gahsiyetleri olmugtur. Orhun vadisinde
bulunan dikilitag kitAbeler onlar zamanmdan kalmad~rB. u abideler Turk dilinin
bugun bile fazla zorluk qekmeden anlagdan en eski yaz~vle~ edebi metinleri,
aynl zamanda Turk tarihinin ta~aya z~lm~egn eski kaynaklar~o larak zamanrmlza
gelmig hazineleridir. '~unlardak ullan~lany azl da en eski Turk alfabesidi~.Y enisei
bolgesinde bunlar~na lt~v e yedinci yuzy~llardank alma daha eski onculeri vard~r
Orhun kitabelerinden birincisi Bilge Kagan'm 720'de oldugu sandan ihtiyar veziri
buyuk devlet adam1 Tonyukuk'un hizmetlerini belirtmek uzere onun adma dikilrigtir.
Bu kitabeyi Tonyukuk
kendisi yazm~gt~Br.i lge
Kagan'm tahta qkmas~
nda kendisinden bir yag
kuquk olan kardegi Kultigin'in
buyuk gayreti olmug,
onun yard~mil~e ordusunu
derleyip dugmanlar~ny~e nmigti.
Buna karg~hk Bilge
Kagaq kardegini ardulannln
kumandan~ yapmlg,
dlumunden bir yd sonra da
732'de bir kitsbe tag1 diktirip,
buyuk bir mezar anlt~
yaptlrarak Kultigin'in ad!n~
ebedilegtirmigtir. \ Ne yazlk
ki, k~saz aman sonra hain
bir veziri tarafmdan zehirlenen
Bilge KaQan da
734'de olmug, bir y~slo nra
onun adma da bir kitabe
dikilmigtir. Bunlar yarl tarihi
mezar kitAbeleridir.
Orhun kitAbelerinin en
muhimleri olan Kultigin ile
Bilge Kagan yaz~tlarmin
metinlerini yazan ve yaptlran,
onlar~n k~zkardeglerinin
oglu, prens Yulug Tigin
Ream-7 . No~n-Ulay, un qleme, man bag1 olmugtur ki, Turk edeb~yatmda
onun ayri bir yeri vard~
rS. on zamanlara kadar Bilge Kagan ile ku~ukka rdegi Kultigin'in de burada gomulu
olduklar~ kabul ve tahmin ediliyordu. 1958 y~llnda' Cekoslovak Arkeoloji
Enstitusu adma Lumir Jisl bagkanlrglnda Orhun vadisinde yapilan.a.ragt~rmav e kazdar
sonunda buyuk Turk kahraman~K ultigin'in mezar an~t~ndakna lan k~s~m'laver
heykeller meydana q~kar~lm~gAtn~~r:to nce soyulup sonra insafs~zcata hrip edilmig
oldugundan heykeller parqalanmig ve ~oguka ybolmug halde bulunmugtur. ikiye
bolunmug olarak Kultigin'in bag1 ile hanlm~na ait heykelin oturmug halde govdesi
ve k~r~lmbiga g~nmb urun, agrz ve qene klsmi bulunmugtur Kultigin heykelmde bag
tam cepheden yumugak konturlarla iglenmig, buyuk kahramanm ~ehreha tlar~k uvvetli
bir ifade ile kavranm~gt~(Rr es. 8). Bag~ndaktia cm on tarafmda relief halinde
kanatlarrn~a qmlg bir kartal armasl goze Carplyor. Daha Hunlar zamanmda tanman
ve sevilen kartal armasl, kulak11 ve boynuzlu kartal geklinde gosterilerek buyijk bir
kudret sembolu olarak ifade ediliyordu.
Aslmda Kultigin ile han~myi anyana oturmug olarak canlad~r~lmigtFl'.a kat, heykeller
par~alan~nca
bir~okkw mlarl,
kaybolmug, saga,
sola dag~lmrgtlr.
Ayr~caB alballar,
yani kahramanm
maglOp
ettigi dugmanlannln
heykelleri, bir
~iftk o~he ykeli,
uzerine kittlbe tagmln
dikildigi
kaplumbaga heykeli
baas~zo larak
ele ge~irilmigtir.
(Res. 9). Gin kaynhklar~
bu mezar
an~t~nmya p~l~g~nl
etrafhca bildirmektedir.
Bunda
bir sunak mabe- '
dl, Kultigin'in tagtan
bir tasviri yap~
ld~gd~or,t duvarda
onun savaglarln~
nc anland~
r~ldy~agz~~l ~d~r.
Tang sul&lesi
kronig~nde . bunun
i~ina h sanatqnln
da gonderildigi
kaydedilmektedir.
Mermer
heykellerde
Cinli sanat~~lar
~al~gmo~lagb il~r.
Fakat balballar~n
Gokturk heykel
sanat~nrn karakteristik
ve bir dereceye
kadar
portre hususiyeti
Res~m-8 Buyuk Turk Kahraman~K uC-T~gln'm1 958'de bulunmug bay eserleri-0 1-
(Mogohstan. Ulan-Bator MOzesl'nde) dugunu ileri SU~-
mek yerinde olur. Gokturkler zamanmdan kalan saylslz balballarm ~oguza manla
par~alanm~vgey a kaybolmugtur. Eski Turkler ta$ heykelleri ve kitsbeleri boyuyorResim-
9 : Kul-Tigin ad~nad ikilmi~b alballardan biri
(Ulan-Bator M~izesi)
(
gun ve tahripler yuzunden pek az gey zaman
lardi. Khoitu Tamir buyuk blokunun
buyuk kitibeleri klrmm ve siyah olarak
boyprn~gtlr. Zhamtzarano'da
kegfedilip halen Ulan Batur Merkez
Milli Muzesi'nde teghire konan balbal,
bu bakimdan muhimdir. Bunun
gozleri, burnu, biyiklar~, agzi ve kulaklar~
kahverengi ve sari renkle belirtilmigtir.
Fakat, bunlar sonradan da
olabilir.
Gokturk sanatl bugiine kadar, hemen
hic denecek kadar az incelendigi
ve bu konuda yayin olmad~gl iqin
birqok bakimdan herhangi bir fikir
edinmek zordur. Gokturkler'in dini gamanhk
idi. Kultigin mezar an~tlndab ulunan
heykeller Gokturkler'in k~yafetleri
bakrmlndan paha bi~ilmez bir
kaynaktir. Bunlar Orta Asya'da bugun
de Turkler'in giydigi k~yafete qok uygundur:
Parqalar halinde kakmali kemeder
bilhassa dikkati qeker. Kemerlerin
arkasina bir bicak takilld~r.
Gundelik egyanin iqine konuldugu kuquk
torbalar da kemerlere as~lrnlgt~r.
Dil ve edebiyat bak~mindan bir
derece ileri ve zengin eserler vermig
olan Gokturkler'in sanatlari da aynl
3erecede geligmig, fakat bircok soylimlza
kalabilmigtir.
1.3. Uygur Sanat~
Selenga Nehri'nin dogu kiylstnda Gokturkler'e bagli olarak yagayan Uygurlar
745'de Gokturkler'in yerine geqerek Uygur devletini kurmuglardir. Kurucusu Alp
Kutlug Bilge Kagan'd~rM. erkezleri Otugen yaylasinda Karabalgasun gehridir. Ondan
sonra gelen Mayun~ura dma bugunku Mogolistan'ln kuzeyinde Sine-Usu koyu
kiy~slndab ir kitabe dikilmigtir. Bu uzun kitAbe.de Uygur devletinin kurulugu, ge:
ni$emesi, kendlsi ve babasl Kutlug Bilge'nin zaferleri yaz~lldir.U ygurlar'da en ~ok
sevilen din Budizm'di. 630'da Uygurlar daha bugunku Mogolistan'ln kuzeyinde yagarken
bile Budizm ragbette idi. Gokturk alfabesi ile Uygurca aynl zamanda Cince
ve Sogd'qa olarak yaz~lmlgo lan 732 tarihli Karabalgasun kitabesinde imparatorluk
devrinde Uygurlar'm Mani dinine girdigi ve eski din7 tasvirleri yakt~g7~6, 2'de Bogu
Kagan'in bunu devlet dini haline getirdigi belirtilir (Burada Gokturk alfabesi ile yaz~
lan kit8be silinmig oldugundan onun pek az klsm~ okunabilmektedir. Cince ve
Sogdca olanlar daha iyi durumdad~r). 840'da bagkentleri Karabalgasun, K~rg~zlar'm
eline ge~tigindenU ygurlar'm buyuk krsm~ta r~mb olgesine geqip, Hoqo'da yeniden
devlet kurmuglard~r. Burada Uygurlar'm tekrar Budizm'e dondugu anlag~hyor.
Turfan resimlerinde ve sonraki Uygurca yazmalarda pek az Maniheist metin
vard~r. Buda dini Uygurlar'da edebiyat~ da geligtirmigtir. Sanskritqe, Toharca,
Sogdca ve Cince'den metinler tercume edilmigtir. Tercume i~inbir tek orijinal metinle
yetinilmeyip, Budizm'in klasik dillerindeki qegitli versiyonla~ karg~lagt~nhyordu.
Mani dini metinlerini aynl derecede etrafhca ve aynl hikimiyetle Turkqelegtirmek
mumkun olmamrgt~rG. okturk yaz~s~ndasno nra Uygur yazlsl kullan1lm19B, udist metinler
bu yazl ile yazdm~gt~Ur.y gur yazlsl iyice geligtirilmig halde butun Turk boylar~
tarafmdan kullan~lmlgt~Mr.o gollar ve (Ihanhlar zaman~ndad a aynl yazl kullan~lm~gt~r.
Mogollar Uygurlar'a son vermekle beraber onlar~n kuvvetli kulturlerine tabi olarak,
Uygur yazlslnl alm~glar,U ygur kitipleri ve devlet adamlar~b utun sivil idareyi ellerine
ge~irmiglerdir. Mogollar Tijrklegmege baglam~g ve k~sa zamanda tamamen
Turklegmiglerdir. Timur'un tuzugu ve Altmordu Yarhklar~ hep Uygur yazm ile yaz~lmlg,
onbeginci yuzyd sonuna kadar resmi ve devletleraras~y az~palarda,p aralar
uzerinde Uygur yazlsl devam etmigtir. Uygurlar'm kitaplar~k iig~ut zerine yazd~pb as~
hyordu.B u, Gin kig~d~ndafanr khd~r.U ygurlar'm kendi kt@t imaliitlar~o ldugu bir
gercektir. Yaz~a leti kamq kalemdi. Daha ehemmiyetsiz yaz~larQ n f~r~iales y~az ~l~rdl.
Budist metinlere ihtiya~fa zla oldugundan bask1 da kullan~l~rdU~yg. urlar IX ve
X. yuzydlarda Cinliler'in blok bask1 ile Cogaltma tekniginden farkl~ bir bask1 sanat~
bulmuglar, sert agactan, tek tek, hareketli Uygur harfleri ile kitap basmay~il k olarak
ger~eklegtirmiglerdirK. azdar sonunda torbalar iqinde boyle harfler ele geq~rilmigtir.
Uygurlar'da pandomim, bale, gan, orkestra ve iptidai gekilde tiyatro da vard~k i,
o zaman iCin Cinliler'e qok tipik ve cazip gorunmiigtur. Hikiiye anlatma sanat~ da
~oikler i idi. Yazdmq gekillerden anlagdd~gmag ore, bunlarm Turk~ev ersiyonlar~
dramatik bak~mdanG incelerden ~odkah a ustundur.
1.3.1. Mimarhk San'atr
Maniheist mabetler, kubbe ve koge tromplariyle Iran iiteggahlar~ biqiminde yapdlyordu.
Hoqo'da bir saray harabesinde tonozlu ve kubbeli k~s~mlgaor rulur (PI&
1) (Res. 10). Duvarlar, yontulmamq taglardan harqla orulmugtTjr. Sirkip'de kule bi-
~imdeb ir yap1 nigler iqersinde Buda figurleriyle bir Hmd stupas~ndanb agka bir
gey degildir (Res. 11). Buda ve Mani dinleri gibi Hmd ve Iran mimari ~ekillerdi e
yan yanad~r.H oqo yak~n~ndbau lunan kubbeli yapdar mezar an~tlar~d(R~er s: 12).
Kubbe iran'dan gelmig olabilir, fakat bu zamanlarda iran'da mezar yapw yoktur
Zerdugt dininde olulerin gomulmesi dugunulemiyeceginden mezar fikri dogmam~gt~
rU. ygurlar bu kuleli mezar yapdariyle ilk turbeleri meydana getirmig oluyorlar. Komu1
civar~ndah i-~ol'dem, abet olmas~g erekli diger bir kubbeli yap~datr omp yerine
kogeye ilk defa bir u~genko nulmugtur ki, bu iran'da bilinmeyen bir geydir (Res.
13). Halbuki, Turk [J~genlersi onra Sel~ukluv e Osmanh mimarisinde ehemmiyetli
bir rol oynam~gt~r.
Uygurlar umumiyetle iki kanatl~k ap~ile a~~laven k uquk bir evcik geklinde girig
yeri olan, yarl yuksekl~kted uvarla ~evrilei vlerde oturuyorlard~.E vler yarlm metre
yuksek bir tugla dimr uzerinde yukseliyor, uzun kenarm ortas~nda bir merd~ven
Plan 1 . Ho~oS,a ray harabeler~
yukarr goturuyordu. As11 ev qok defa tek katl~d, uvarlar masif orgulu, percereler ilk
zamanlarda yuvarlak kemerli, sonralarr dort kogeli idi. Bayramlarda evin dort kogesine
d~gar~daknm l-kahverengi perdeler konuluyor, bunlar duvar kogelerinde toplanip,
dugumleniyordu: Gin evlerini andran ag~rk, irem~tli,d ik s~rt~l~a t~nikmi u cu bir
kug (belki fbniks, ateg kugu) bi~iminden ihayetleniyordu. Cin'de, bu ejder bag~d~r.
Dik srrtrn ortasmda Cin'deki gibi qok defa alev geklinde inciden bir nazahk yukseliyordu.
Cat1 suslu ve krrm~zre~n kli idi, fakat Cin'deki gibi ag~rd ekorlarla yuklenmemigti.
Bir ust kat yap~l~rsab,u , ~odkef a hafif korkuluklarla pavyon bi~imindeo luyordu.
Cevre duvarlar~i le ev arasmda agaclarla bah~eb, inek ve yuk hayvanlar~
i~iyne r bulunuyordu. Dogu Turkistan, eski Uygur ulkesinde kayalara oyulmug binlerce
m8bet vardlr. Bunlarm duvarlar~v e tavan~fr esklerle suslu idi. Fresklerden GOgu
Alman Turfan aragt~r~c~tlaarra~f~ ndans okulerek Berlin Etnografya Muzesi'nde
duvarlara yerlegtirilmigti. Son.harpte bunlarm buyuk bir ksm~yo k olmug, fakat-kitaplarda
resimleri kalm~~tF~rer.s klerin konusu esas itibariyle Budizm'dir. Buda
M.O. 560 yl'llannda Hindistan'da yeni dinini yaymrgt~r.
Resim-10 : Ho~o'dasa ray harabesi
I
Resim-11 : Hoqo'da kubbeli yap~lar Resim-12 : Ho~o'daku bbeli Uygur mezarlart
1.3.2 Heykel San'atl
Hint, Yunan ve Gin sanat~ etkileriyle
bir Buda heykel sanatl geligmig
bulunuyordu. Fakat Uygurlar
o zamana kadar gbrulmemig
realist ve yeni bir heykel sanatl
meydana getirmiglerdir. Bunun
baglangtcr Gokturkler'deki balbal
heykellerirle dayanmaktadlr. KIz~
l'dab ulunan diz qokmug halde,
omuzunda yuk ta91yan 47 cm.
boyunda alq heykel sekiz ve dokuzuncu
yuzyll heykel sanat~ icin
karakteristiktir. Cilt, beyaz, esmer,
sa~lar veya baghk siyah
renktedir. ~or~uk'dbaul unan kallplarda
alqya allnmlg iki hayvan
heykeli daha ilgi ~ekicidir. Bunlardan
27 cm. boyunda ve bir at
bagn canland~ran kuvvetle
uslfiplanm~g heykelde yele ve
per~emler qok olgun cizgilerle
belirtilmiq olup, hemen hemen
demona benzer (Res. 14) bir ifade
taymaktadtr. Burada Hunlar'a
kadar uzanan eski Turk hayvan
uslfibunun bir devaml gijrulmektedir.
38 cm. boyundaki ikinci
heykel bir fil bagm canlandlrmakta
olup, daha fazla uslfiplanm~g
grotesk bir ifade taglmaktadlr. Fil
gormemig biri tarafmdan yapllm~g
oldugu anlaglhyor. Buna benzer, kuvvetle uslirplanm~g Fil bay tasvirleri Ku~a'daki
duvar resimlerinde gorulur. At, deve, ke~giib i botgede bol bulunan diger hayvanlarm
baglarl, gagllacak bir dogrulukla resmedilmigtir.
Sekiz ve dokuzuncu yuzyllda yapllrn~g olan Uygur heykellerinin -bagka yerde
benzerlerini bulmak hemen hemen imk&wzd~r.
1.3.3. Resim San'atr
Eski Turk resim sanatl Budizm, Maniheism ve Isl&ml~kd evri olarak u~ din Ger-
~evesii~ indekeis erleri i~ineal tr. Boylece sekizinci yuzyddan dokuzuncu yuzyll sonuna
kadar bin ylldan fazla bir zamana yayllmaktadlr, Eski Turk resminin as11 temsilcileri,
sanata qok istidatlt olan Uygur Turkleri'dir.
Resim-15 : Uygur freski, rahipler
Resim-17 : Uygur freski, rahipler (desen)
Resim-16 : Uygur freski, rahipler
Resim-18 : Uygur freski, rahipler (desen)
Resim-19 : Sorquk, Uygui Freski, Kadm ve Erkek vak~fq~lar
Eski Uygur gehirleri harabelerinde bulunan sekiz ve dokuzuncu yuzyrllardan
kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyaturler Turk resminin bugune kadar
bilinen en eski ornekleridir. Bunlarda rahipler (Res'. 15-1 8), vakrf ' yapanlar
(Res. 19), muzisyenler tasvir edilmektedir. Kompozisyon slralama halinde ve simetrik
bir duzene gbredir. Koyu mavi ve klrmlzlnln ~ookld ugu parlak renkler kullanllmlgtrr.
Hukumdarlar ve asiller, Mani dinini kabul ediyorlarsa da halk Buda dinine bag11
kahyordu. Az saylda Nasturi hlristiyan vardl. Uygurlar'ln Budist resim sanatlnln en
muhim iibidesi Murtuk civarmda Bezeklik'de bulunan mabettir.
Resimlerde gorulen, ellerde taynan ~iqeklerinb ir qegit kA@t hamurundan iri ,
pliistik adak egyasl oldugu Von le Coq'un aragtlrmalarlndan anlaqlmlgtlr. Bunlardan
saglam olarak kalmlg olanlar miibet kallntllarlnda bulunmugtur.
hsan yuzune ferdi bir hususiyet vermek, yani portre yapmak sanat~, ilk defa
750'den sonra Turk duvar resimlerinde baglarnlgtlr. 0 zamana kadar insan vucudunuri
diger klslmlarl gibi yuz de gemalara gore ~iziliyorv e resmin ahaa d1 yazllarak
aylrdediliyordu. Fresklerde resimlerini yapt~rmakis teyen kimseler tasvir ediliyor,
bbylece ~e~itinlis an gruplarl Hint ve Gin rAhipleri, Toharlar, lranlllar
goruluyordu. Uygurlar kendilerinden farkll insanlar uqerinde dikkatlerini toplayarak
bunlarl tiplere aylrdllar ve tabii kendilerini de daha belirli olarak gbrmege bagladllar.
Bu durum onlara portre sanatl yaratmak ve geligtirmek imk2nln1 kazandlrdr.
Portre benzerligi, aynl k~yafet ve durugta yan yana srralanmlg r&hip resimlerinde
aqlkqa bellidir. Bunlar~ny uzleri qegitli insanlarl gbsteriyor. Diger resimlerde kendini
belli eden bu portre sanat~f erdi dugunce ve guur bak~mlndanq ok rhuhim bir ilerlemeyi
gbsterir. Portre sanatlnln dogmastnda eski geleneklerin de rolu olmugtur.
Gbkturkler'de ve Uygurlar'da eskiden Bengu ve Mengu ad1 verilen hatra taglarlna
blen kahramanm adr, ijnvanr ve memuriyeti ile yay yaz~larak onlar ebedilegtirilirdi.
Bunun iqin onun yaglnln herhangi bir degigtirmeye imkBn vermeyecek gekilde belirtilmesi
gerekiyordu. Uygurlar'da bu fikir sonradan tesirini gbstermig olmal~d~r.
Bezeklik fresklerinde Uygur prensleri qok realist olarak resrnedilmigtir. Sorquk'da
kadm ve erkek vak~fqllarta~s vir eden bir freskte figurler hep portre hususiyeti gdsteriyor.
Hoqo'da dbrt nala kogan bir at freski de yeni realizm iqin iyi bir misal olarak
gdrutebilir (Res. 20).
Uygurlar zamanlndan kalan minyaturler Maniheist kitaplardan sayfalardlr. Bunlar
klsmen dini k~smen dunyevi sahneleri canlandrrlrlar. Bunlardan bagka buyuk
resimli sayfalar ve sancaklar kalm~gtlr ki, bunlar Mani m2betlerinde saklanlr ve
Byinlerde kullan~l~rBdu~ .U ygur minyaturleri ilerde gorecegimiz gibi, klBm minyaturunun
kaynagr olmugtur.
Uygurlar, tipleri aytrmak, tarihlendirmek ve portre resimlerini yaratmaktan bagka
ilBh tasvirleri de yaparak her iki bak~mdanG in resmi "zerinde tesirli olmuglard~r.
Bunlardan bagka Uygur ressamlar~d okuzuncu yuzyllda yeni bir uslClp geligtirmiglerdir.
Birqok kuquk sahnelerle bir veya birkaq hikByeden ibaret Tohar resimlerinden
farkh olarak Uygurlar, buyijk ve sade kompozisyonlar~s eviyorlardr. Renk olarak
koyu lacivert ve' aq~kye gil yerine k~zk~ahl verengi tercih olunuyordu.
Uygurlar'da bu gekilde geligmig olan sanat gittikqe kuwetlenerek devam etmig,
Uygur devleti daglhnca bu kabiliyetli Turkler'in parlak mirasl yeni hakimiyet kuran
Mogollar'la Batl'ya ve /slBm dunyaslna geqmigtir.
Resirn-20 : Hoqo. Uygur Freski, dart nala kogan at , .