Coğrafya kpss ders notları



Çentik Vadi: V şeklindeki vadilerdir Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu’da çokça bulunur.

Boğaz vadi: U şeklindeki adilerdir bunlar sıradağların yanlarındaki düzlükleri birbirine bağlar Gülek boğazı örnektir

Geniş Tabanlı Vadi: Eğimiz azaldığı yerlerde görülür

Kanyon vadi: Akdeniz bölgesi ve karstik alanlarda görülür. Basamak şeklindedirler. Göksu vadisi örnektir.

Trabzon ve Erzurum’u birbirine bağlayan geçit= ZİGANA ve KOP

İç Anadolu’yu Ak Denize bağlayan= GÜLEK, SERTAVUL, ÇUBUK

İskenderun’u Hatay’a bağlayan geçit= BELEN

Çoruh, Dicle, Fırat, Aras ve Kura gibi akarsular ülkemiz sınırları içinde doğup, sınır dışındaki ülkelere dökülür.

Asi ve Meriç nehri sınırlarımız dışında doğup ülkemizden geçerek denize dökülür.

Sınırlarımız içinde en büyük akarsu Kızılırmak, sınır dışını da katarsak en büyük akarsu Fırat’tır.

Meriç Nehri Yunanistan ile, Aras Nehri de Ermenistan ile sınır olma özelliği taşıyan akarsularımızdır.

Havza 

Kpss coğrafya Türkiye’de Akarsular konusunda yer alan havza kavramı, bir akarsuyun kolları ile birlikte kapladığı alanı belirtir. Eğer akarsu denize ulaşabiliyorsa buna açık havza denir. Eğer akarsu denize ulaşamayıp başka bir yerde son buluyorsa buna da kapalı havza denir.

Türkiye’de Açık Havzalar

  • Kızılırmak
  • Yeşilırmak
  • Seyhan
  • Ceyhan
  • Asi
  • Bakırçay
  • Gediz

Türkiye’de Kapalı Havzalar

  • Tuz Gölü (Yağış olmadığından)
  • Konya Kapalı Havzası (İklim ve yer şekillerinden)
  • Van Gölü (Yer şekillerinden)
  • Aras ve Kura (Hazar Gölü’ne döküldüklerinden)
  • Göller yöresindeki Burdur, Acıgöl, Salda Gölü ve Yarışlı Gölü kapalı havzaları (Karstik arazi yapısı ve yer şekillerinden dolayı)

En geniş kapalı havzalar İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndedir.

Ülkemizde yer alan akarsu havzalarının alanları genelde dardır. Bunun başlıca sebebi ülkemizin yer şekilleri ve yarımada şeklinde olmasıdır.

Kırık Dağlar

  • Kazdağı
  • Madra Dağı
  • Yuntdağı
  • Bozdağlar
  • Aydın Dağları
  • Menteşe Dağları

Volkanik Dağlar:

  • Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut Dağları. (Doğu Anadolu)
  • Erciyes, Melendiz, Hasandağ, Karacadağ ve Karadağ (İç Anadolu)
  • Manisa – Kula konileri (Ege)
  • Uludağ (Marmara)
  • Karacadağ  (Güney Doğu Anadolu)

Türkiye’nin Ovaları

1)Tektonik Ovalar: Fay hattına bağlı olarak ortaya çıkan çöküntü alanlarının akarsu alüvyonlarıyla dolması sonucu tektonik ovalar oluşmaktadır.Türkiye’nin ovaları içinde en yaygın olarak bulunan ova tektonik ovalardır.Tektonik ovaların dağılışına dikkat edersek fay hatları üzerinde oluştuğunu anlayabiliriz. Dolayısıyla fay hatları ile tektonik ovaların sıralanışı arasında doğrudan bir ilişki vardır.

Marmara Bölgesi: Adapazarı Ovası, Balıkesir Ovası, Bursa Ovası, Mustafa Kemalpaşa Ovası, Ergene Ovası, İnegöl Ovası Marmara bölgesinden bulunan tektonik ovalardır.

Ege Bölgesi: Soma ovası, Bergama ovası, Turgutlu ovası, Salihli ovası, Akhisar ovası, tire ovası, Torbalı ovası, Alaşehir ovası, Söke ovası, Ödemiş ovası, Yeni Pazar ovası ve Koçarlı ovası Ege bölgesinde bulunan tektonik ovalardır.

Akdeniz Bölgesi: Amik ovası ve Kahramanmaraş ovası Akdeniz bölgesinde yer alan tektonik ovalardır.

Karadeniz Bölgesi: Bolu ovası, Düzce ovası, Tosya ovası, Sulu ova, Taş ova, Merzifon ovası, Erbaa ovası, Niksar ovası, Turhal ovası, Zile ovası ve Artova ovası Karadeniz bölgesi tektonik ovaları içinde yer almaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesi: Malatya ovası, Elazığ ovası, Varto ovası, Hınıs ovası, Karlıova, Iğdır ovası, Elbistan ovası, Erzurum ovası, Erzincan ovası, Yüksekova, Tercan ovası, Pasinler ovası Doğu Anadolu bölgesinde yer alan tektonik ovalardır.

İç Anadolu Bölgesi: Konya ovası, Kayseri ovası, Develi ovası, Aksaray ovası, Eskişehir ovası, Çubuk ovası İç Anadolu bölgesinde yer alan tektonik ovalardır.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Ceylanpınar ovası, Suruç ovası, Birecik ovası, Harran ovası Güneydoğu Anadolu bölgesinde yer alan tektonik ovalardır.

2) Delta Ovaları: Türkiye’nin ovaları içinde bolca bulunan delta ovası, akarsuyun aşındırarak taşıdığı alüvyal malzemelerin deniz kıyısına biriktirmesi sonucu oluşan bir ova çeşididir.

Ege Bölgesi: Balat ovası (Büyük Menderes ile), Selçuk – Efes ovası (Küçük Menderes ile), Menemen ovası (Gediz ile), Dikili ovası (Bakırçay ile) Ege bölgesinde bulunan delta ovaları içindedir.

Akdeniz Bölgesi: Çukurova (Seyhan ve Ceyhan ile) ve Silifke ovası Akdeniz bölgesinde bulunan delta ovalarıdır.Çukurova Türkiye’nin ovaları içinde yer alan en büyük delta ovasıdır. Bunun en büyük sebebi Ceyhan Nehri’nden alınan bolca alüvyondur.

Karadeniz Bölgesi: Bafra ovası (Kızılırmak ile) ve Çarşamba ovası (Yeşilırmak ile) Karadeniz bölgesinde yer alan delta ovalarıdır.

Dikkat edilecek olursa en fazla delta ovası Ege bölgesindedir. Bunun sebebi dağların kıyıya dik uzanması sonucu kıyı derinliğinin az olmasıdır. Karadeniz’de Canik Dağları’ın kıyıdan uzaklaşması ile Bafra ve Çarşamba ovaları oluşmuştur. Marmara bölgesinde delta ovasının oluşmamasının sebebi ise buradaki akarsu boylarının kısa olması ve akarsuların yükseltinin az olması sebebiyle aşındırma ve taşıma güçlerinin az olmasıdır.

3) Karstik Ovalar: Türkiye’nin ovaları içinde bulunan karstik ovalar, diğer adıyla polye, kalker arazinin yaygın olduğu bölgelerde çözülmeye bağlı olarak bulunan ova çeşididir. Genellikle verimsiz olan karstik ovaların en fazla bulunduğu bölge Akdeniz bölgesidir.

Karstik arazi, eriyebilen kayaçlardan oluşan arazi demektir. Kireçtaşı (Kalker), Alçıtaşı (Jips), Dolomit ve Kayatuzu gibi kayaçlar karstik arazinin yapısını oluşturan kayaçlardır.Tefenni ovası, Acıpayam ovası, Korkuteli ovası, Muğla ovası, Kestel ovası ve Elmalı ovası Türkiye’de bulunan karstik ovalara örnek teşkil etmektedir.

Oluşumlarına Göre Türkiye’nin Platoları 

1) Volkanik Platolar: Lav tabakalarının akarsular tarafından yarılmasıyla oluşan plato çeşididir.

Ülkemizdeki en yüksek platolar volkanik platolardır. Toprakları verimlidir. Ancak yükseklik ve iklim şartları elverişsiz olduğu için tarım pek yapılamaz. Çayır ve iğne yapraklı ormanlar bu platolarda yer alır. Yağış rejimi ve yükseltisi nedeniyle yazları sıcak ve kurak geçmez.

Erzurum – Kars Platosu ve Ardahan Platosu ülkemizdeki volkanik platolara örnek teşkil eder. Erzurum – Kars platosunda yıl içinde yağış en çok yaz aylarında düşer. Buna bağlı olarak da gür otlaklar oluşur. Dolayısıyla büyükbaş mera hayvancılığı bu bölgede gelişmiştir.

2) Karstik Platolar: Kalker ve Jips gibi eriyebilen ya da çözülebilen kayaçların bulunduğu arazilerin akarsular tarafından aşındırılması sonucu oluşan platolardır.

Akdeniz Bölgesindeki Taşeli Platosu ve Antalya’nın batısındaki Teke Platosu karstik platolara örnek teşkil eder. Bu platoların geçirimli arazi yapısı ve taban suyunun düşük olması toprağın verimsizliğine, dolaylı olarak da nüfusun seyrek olmasına sebebiyet vermiştir.

3) Tabaka Düzlüğü Platoları: Tabaka uzanışı yatay duruşlu olan tortulların akarsular tarafından derin bir şekilde yarılması ile oluşan platolardır. Genellikle İç Anadolu Bölgesinde yaygın olan bu platolarda tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yaygındır.

İç Anadolu Bölgesinde yer alan Haymana Platosu, Cihanbeyli Platosu, Obruk Platosu, Bozok Platosu, Uzunyayla Platosu ; Ege Bölgesinde yer alan Yazılıkaya Platosu ; Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Gaziantep Platosu ve Şanlıurfa Platosu tabaka düzlüğü platolarına örnektir.

4) Aşınım Platoları: Aşınma sonucu düzleşen yerlerin herhangi bir yükselme olmaksızın sonraları akarsular tarafından yarılması sonucu oluşan platolardır. Marmara Bölgesinde yer alan Çatalca – Kocaeli Platosu ve Karadeniz Bölgesinde yer alan Perşembe Platosu aşınım platolarıdır. Türkiye’nin platoları içinde en alçak plato Çatalca Kocaeli platosudur. Çatalca-Kocaeli platosu nüfusun en yoğun olduğu, sanayileşmenin en fazla olduğu ve doğal yapının en çok bozulduğu plato özelliğini taşımaktadır

Türkiye’de Oluşumuna Göre Göller

  1. YERLİ KAYA GÖLLERİ Bunlar daha önce çeşitli iç ve dış olaylar tarafından oluşturulmuş çanakların, sularla dolması sonucu meydana gelmiş göllerdir. Yerli kaya gölleri dört gruba ayrılır.

Tektonik göller:  Yerkabuğunun küçük bir bölümünün çökmesi ile orayı sular işgal eder. Bu şekilde oluşan göllere tektonik göller denir. Doğu Afrika’nın büyük gölleri, Ortadoğu’daki Lut, Asya’daki Baykal gölü bu şekilde oluşmuş göllerdir. Ülkemizde; Marmara’da; Manyas, Ulubat, Sapanca, İznik gölleri, Akdeniz’de: Kovada, Eğirdir, Burdur, Acıgöl, Beyşehir gölleri, İç Anadolu’da: Tuz gölü, Tuzla, Tersakan, Akşehir, Seyfe, Hotamış, Ilgın, Eber, gölleri, Doğu Anadolu’da: Hazar , Çıldır ve Hozapin gölleri tektonik göllerdendir.

Volkanik Göller: Volkan konisinin tepesinde bulunan krater  veya kaldera gibi çukurlukların ya da volkanik patlamalarla oluşan mağaraların suyla dolması sonucunda oluşurlar, İç Anadolu’da Meke Tuzlası (Maar gölü), Doğu Anadolu’da Nemrut gölü (Krater gölü),Van Gölü, Isparta yakınındaki Gölcük gölü (Maar gölü) birer volkanik göldür.

Karstik Göller: Kalkerli alanlardaki erime çukurlarının sularla dolması sonucu oluşan göllerdir. Kestel, Elmalı, Suğla, Söğüt, Karagöl, Obruk, Ulaş, Salda, Avlan karstik göllerdir.

Buzul Gölleri: Buzulların aşındırmasıyla oluşan çanakların sularla dolmasıyla meydana gelen göllerdir. Buzul göllerinin dağların yüksek kısımlarında bulunanları sirk gölleridir. Buzul gölleri Kuzey Amerika’da ve iskandinavya’da çok yaygındır. Ülkemizde Erciyes, Kaçkar, Bingöl, Munzur, Bolkar, Uludağ ve Aladağlar gibi dağların yüksek kesimlerinde sirk göllerine rastlanır.

  1. SET GÖLLERİBu göller, uzunca bir çukurluğun önünün doğal setleşme sonucu herhangi bir kütle ile kapanması ve geride kalan çukurluğun suyla dolması sonucu oluşur. Set oluşturan kütle hangi yolla meydana gelmişse, göl de o adla anılır.
  1. Heyelan Set Gölleri:Heyelanla gelen kütlenin, akarsu vadilerini kapatması sonucu oluşan göllerdir. Tortum, Sera, Zinav, Yedigöller, Abant gölleri bu türdendir. 
  2. Alüvyal Set Gölleri:Akarsu vadilerinin alüvyal birikintilerle (genellikle birikinti konileriyle) kapanması sonucu oluşur. Bunlar küçük alanlı, sığ göllerdir. Ankara yakınındaki Moğan ve Eymir gölleri, Ege’de Bafa (Çamiçi), Köyceğiz, Marmara gölleri bu türdendir.
  3. Volkanik Set Gölleri:Volkandan çıkan lavların, uzun bir çukurluğun önünü kapatması sonucu oluşur. Yurdumuzun en büyük gölü olan Van Gölü, Nemrut Dağı’ndan çıkan lavların oluşturduğu setin gerisinde meydana gelmiştir. Dışarıya akıntısı olmadığı için suları acı (sodalı)’dır. Ulaşım yapılır. Bunun yanında Balık, Nazik, Bulanık,Çıldır, Haçlı gölleri de bu gruba girer.
  4. Kıyı Set Gölleri:Kıyılardaki koyların ve girintilerin ağız kısımlarının dalga biriktirmesiyle oluşan kıyı kordonları ile kapanması sonucunda meydana gelirler. Bunlara deniz kulağı veya lagün de denir. Terkos (Durusu), Büyük ve Küçük Çekmece gölleri bu türdendir. Ayrıca kıyılarımızdaki delta ovalarında da küçük çaplı birçok kıyı set gölü (lagün) bulunur.

Akarsular üzerinde kurulmuş önemli  barajlar

Fırat: Karakaya,Keban 

Dicle: Dicle, Devegeçidi 

Kızılırmak: Hirfanlı, Kesikköprü  

Yeşilırmak: Almus 

Sakarya: Porsuk, Sarıyer, Çamlıdere 

Göksu: Berdan 

KARSTİK AŞINIM ŞEKİLLERİ

  • Ø Mağara:
  • Ø Obruk:
  • Ø Lapya:
  • Ø Dolin:
  • Ø Uvala:
  • Ø Polye: 

KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ

  • Ø Traventen:Denizli Pamukkale 
  • Ø Sarkıt:
  • Ø Dikit:
  • Ø Sütun: 

Dalga Birikim Şekilleri

  • Ø Kıyı oku:
  • Ø Tombolo(saplı ada): Kapıdağ yarımadası ve Sinop
  • Ø Lagün(deniz kulağı): Terkos, B Çekmece 

Ria Tipi Kıyı: İstanbul ve Çanakkale Boğazları, Güney Batı Ege…

Dalmaçya Tipi Kıyı: Finike, Kaş

Kızılırmak > Bafa

Yeşilırmak > Çarşamba

B Menderes > Balat Ovası

K Menderes > Selçuk Ovası

Gediz > Menemen

Seyhan Ve Ceyhan > Çukurova

Göksu > Silifke

Türkiyede Maden Sanayi 

Demir Çelik: Karabük, Ereğli, İskenderun, Kırıkkale Divriği

Bakır: Murgul, Maden, Samsun

Krom: Elazığ, Antalya

Bor: Bandırma, Eskişehir, Seyitgazi

Aliminyum: Seydişehir

İlgili Kategoriler

Coğrafya Ders Notları



Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir