Ünite 4:
*** İdari Politikalar ve Otomatik İstikrar Sağlayıcılar
*** İradi Maliye Politikaları: Bir ekonomide talebi yönlendirmek veya istikrar sağlamak amacıyla siyasal otoritenin iradi kararlar almasıdır.
*** Tanıma gecikmesi: Bir ekonomide herhangi bir sorunun ortaya çıkışı ile bir mali işlem için harekete geçme kararı arasındaki gecikmedir.
*** Uygulama gecikmesi: Bir maliye politikası paketi için harekete geçme anı ile bu paketin uygulamaya başlanması arasındaki gecikmedir.
*** Tepki gecikmesi: Bir maliye politikası işleminin uygulanmaya konulması ile beklenen sonucu vermesi arasındaki gecikmedir.
Otomatik istikrar sağlayıcılar: Hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon döneminde bütçe fazlası yaratarak ekonomide istikrar sağlayan mekanizmalardır.
İşsizlik Sigortası: Çalışanların ilgili fona prim ödemesi, işini kaybedenlerin ise bu fondan işsizlik tazminatı alması biçiminde tasarlanmış sosyal koruma programıdır.
*Amaçları
Bir ekonomide istikrar amacıyla uygulanabilecek olan iradi politikaların başarısının hangi faktörlere bağlı olduğunu açıklamak.
Bir ekonomide istikrar amacıyla uygulanabilecek maliye politikaları iki şekilde düşünülebilir. İradi maliye politikaları ve otomatik istikrar sağlayıcılar. İradi maliye politikaları, bir ekonomide istikrarı sağlamak amacıyla iradi kararlar alınması, otomatik istikrar sağlayıcılar ise kamu harcamaları ve vergilerin esnek tasarlanarak değişen ekonomik koşullarda otomatik olarak değişimlerinin sağlanmasıdır. İradi politikalar, bir ekonomik sorunun ortaya çıkmasıyla gündeme geldiği için, ekonomik tahminlerin doğruluğu büyük önem taşımaktadır. Örneğin, talep yetersizliğinden değil de maliyet kaynaklı bir enflasyon varsa talep daraltıcı maliye politikaları, enflasyonu düşürmek yerine talebi daha da daraltacaktır. Ekonomik tahminler doğru yapılsa bile, bu doğru tahminin zamanında yapılması, iradi kararların zamanında alınması ve uygulanan ekonomik programın beklenen zamanda ve büyüklükte sonuç vermesi gerekir. Gecikmelerin hafifletilmesi ve beklenen düzeyde etkinin ortaya çıkması için kamu harcamalarının değişik kalemlerinin muhtemel etkileri ve süresi ile değişik vergilerin etkisi ve süresine ilişkin çalışmaların yapılması uygulanan politikaların başarı şansını arttıracaktır.
Kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde otomatik olarak ortaya çıkan değişmelerin ekonomide istikrar sağlayıcı olup olmadığını değerlendirmek.
Tahminlerdeki yanılma ve gecikmeler sorunundan dolayı, iradi maliye politikaları yerine otomatik istikrar sağlayıcı mekanizmalar kullanılabilir.
Otomatik istikrar sağlayıcılar, hiçbir iradi karara gerek kalmadan durgunluk döneminde bütçe açığı veya enflasyon döneminde bütçe fazlası yaratarak ekonomide istikrar sağlayan mekanizmalardır. Daralma ve genişleme döneminde, kamu harcamaları ve vergilerdeki otomatik değişmeler konjonktür dalgalanmalarını hafifletebilir. Kamu harcamalarının gelir düzeyine duyarlılığı daha az olduğundan, istikrar sağlayıcı özelliği vergilerden daha düşüktür.
Otomatik istikrar işlevi en güçlü olan kamu harcaması kalemi işsizlik tazminatıdır. Durgunluk döneminde işsiz kalan insanlar bir miktar işsizlik tazminatı alırken, bu ödemeler daralan talebin bir kısmını telafi eder. Vergilerin otomatik istikrarlandırıcı bir fonksiyona sahip olması için öncelikle esnek bir vergi sisteminin yapılanmış olması gerekmektedir. Bir vergi sistemi içinde çeşitli vergilerin esneklikleri birbirinden farklıdır. Bir sıralama yapmak gerektiğinde esnekliği en yüksek olan vergiler kişisel gelir vergileridir. Bunu kurumlar vergisi ve tüketim vergileri izler. Servet vergilerinin ise otomatik istikrar sağlayıcı olarak herhangi bir etkiye sahip olmadıkları söylenebilir.
*** Formül esnekliğinin özelliklerinin ve istikrar açısından öneminin ne olduğunu açıklamak.
Formül esnekliği yöntemi iradi maliye politikaları ile otomatik istikrar sağlayıcıların sakıncalarını gidererek, bu yöntemleri bir uyum içinde çalıştırmak üzere geliştirilmiş bir yöntemdir. Formül esnekliği yönteminde bir ekonomide ekonomik yapı ile ilgili göstergeler belli bir değeri aşınca türü ve büyüklüğü önceden saptanmış olan birtakım önlemler otomatik olarak devreye girmektedir. Formül esnekliği yöntemi ekonomik istikrarsızlıklara kısa sürede cevap verebilmesi bakımından son derece önemli bir yöntem olarak değerlendirilmektedir. Ancak, ekonomik yapıya ilişkin sorunların doğru teşhis edilmesi ve doğru araçlarla müdahale edilebilmesi sorunları formül esnekliğinin etkinliğini azaltırken, uygulamasının da çok sınırlı olmasına yol açmaktadır.
Bir ekonomide istikrarın sağlanmasında iradi makro politikaları ve uzun dönemli mali kuralları karşılaştırmak..
Ekonomik açıdan bakıldığında, iradi politikaları savunanlar ekonomik sorunların çözümünde kuralların etkin olmayacağını, çünkü ekonomik olayların dinamik karakteri nedeniyle uzun dönemde kesin kuralların konulamayacağını savunmaktadırlar. Kural taraftarları ise tahminlerin zorluğu ve gecikmeler sorunundan dolayı iradi politikaların başarılı olamayacağını savunmaktadırlar. Siyasi açıdan iradi politikaları savunanlar, siyasal olarak hesap verme durumunda olan kurumun siyasal iktidar olduğunu ve uygulamaların kurallara bağlanmasının iktidarın hareket alanını daraltacağını öne sürerler. Kuralları savunanlar ise belirli kuralların olmaması halinde, seçim dönemlerinde hükümetin, oylarını arttırmak için ülkenin ekonomik gerçekleri ile uyumsuz kısa dönemli politikalara yönelebileceğini öne sürerler.
Her iki yaklaşımın kaygıları bir ölçüde esnek kurallar ile giderilmeye çalışılmaktadır. Ekonomik dalgalanmalardan dolayı zaten mümkün olmayan sabit bir hedef yerine, konjonktüre uyarlanan bir formül çerçevesinde kural konulması daha gerçekçi bulunmaktadır.
*** Doğru politikalar uygulandığı halde gecikmeler sorunundan dolayı ekonomi nasıl istikrarsızlığa sürüklenebilir?
İradi politikaların uygulanması halinde, doğru politikalar uygulansa bile, sorunun tahmininde gecikmeler olabilir. Örneğin, ekonomide durgunluk belirtileri olduğu halde, bunun geçici veya sürekli olacağına dair tahminler ancak bazı göstergelerin kesinleşmesi ile mümkündür. Ayrıca, doğru zamanda ve doğru tahmin yapılsa bile, ortaya çıkan soruna yönelik politika paketlerinin hazırlanması, yürürlüğe girmesi ve bu politikalardan beklenen sonuçların alınması zaman alabilir. Kamu harcamaları ve vergi uygulamalarının ekonomi üzerinde etki yaratması belirli bir süre geçtikten sonra mümkün olabilmektedir.
Türkiye’de kişisel gelir vergisinin otomatik istikrar sağlayıcı niteliği teorik değerlendirmelerde belirtildiği üzere yüksek düzeyde midir?
Türkiye’de kişisel gelir vergilerinin toplam vergi gelirleri içerisindeki payı düşüktür. Vergi gelirlerinin yaklaşık üçte ikisi dolaylı vergilerden oluşmaktadır. Bu yüzden otomatik istikrar sağlayıcı özelliğe sahip vergiler, toplam vergi gelirleri içerisinde az bir paya sahiptir. Ayrıca kişisel gelir vergilerinin çok önemli bir kısmı (yaklaşık %85’i) stopaj (kaynakta kesme) yöntemiyle tahsil edilmektedir. Türkiye’de kayıt dışı çalışmanın yüksek olduğu (yaklaşık olarak toplam çalışanların yarısı), vergi kayıp ve kaçaklarının yaygın olduğu ve kişisel gelir vergisinin her çeşit kazancı kapsamada yetersiz olduğu bilinen bir gerçektir. Bütün bu nedenler, kişisel gelir vergisinin otomatik istikrar sağlayıcı etkisini azaltmaktadır.
*** Formül esnekliği yönteminin etkinliği artırılabilir mi?
Formül esnekliği yönteminin etkinliğini arttırabilmek için ekonomik sorunların doğru teşhis edilmesi ve müdahale araçlarının doğru belirlenmesi son derece önemlidir. Özellikle küreselleşme sürecinin de etkisiyle ekonomik istikrarsızlık dinamiklerinin çeşitlenmesi sorunların doğru olarak belirlenmesini ve sorunlara doğru zamanda doğru araçlarla müdahale edilmesini güçleştirmektedir. Bu bağlamda formül esnekliği yönteminin etkinliğini arttırmanın çok kolay olmadığını söylemek mümkündür.
Örneğin, Türkiye’de 2010 yılında hazırlanan Mali Kural Tasarısı, küresel düzeyde yaşanan ekonomik kriz nedeniyle yasalaşamamıştır. Esnek de olsa belirli kurallara bağlanmış maliye politikalarının başarıyla uygulanabilmesi için ulusal ve uluslararası düzeyde nispi olarak istikrarlı bir ekonomik yapıya ihtiyaç vardır.
*** Bir ülkede ekonomik istikrarsızlığa rağmen siyasal istikrarın sağlanması mümkün müdür? Neden?
Bir ülkede ekonomik istikrar ile siyasal istikrar birbiriyle doğrudan bağlantılıdır. Ekonomik hedeflerin önemli bir boyutunun her zaman siyasal nitelikte olduğu bilinen bir gerçektir. Her kamu harcaması ve toplanan her vergi belirli kesimlere yarar sağlarken, diğer bazı kesimlere yük getirir. İstikrara yönelik politikaların bir maliyeti vardır. Örneğin, enflasyonu düşürmeye yönelik politikalar genellikle daraltıcı maliye ve para politikalarının uygulanmasını gerektirir ve her daraltıcı politika bazı kesimlerin gelirini düşürür. Bu maliyetin bölüşülmesi siyasal kararların içeriği ile belirlenir. Bu yüzden istikrar amaçlı ekonomik politikalar genellikle acı reçete olarak adlandırılır ve bu politikaların uygulanmasının ciddi siyasal sonuçları olabilir. Sonuç olarak, ekonomik denge ile siyasal denge karşılıklı bağımlılık içerisindedir. Birini diğerine tercih etmek kısa dönemde mümkün olsa bile, uzun dönemde ikisi eşanlı olarak düşünülmediği takdirde, ciddi sorunlar yaşanabilmektedir. Siyasal otoritenin başarısı da büyük ölçüde bu dengeyi kurabilmekle mümkün olabilmektedir.